25/10/2025
डिभोर्स हुनु अघि मलाई श्रीमानको घर साँच्चिकै जेलजस्तो लाग्थ्यो । साँझ पख भान्साबाट निस्कने मसला र लसुनको गन्ध, कोठाको पर्खालमा टाँसिएको पुरानो क्यालेन्डर, राति अबेरसम्म टिमटिमाउने बल्ब सबै कुरा आफूमाथि निगरानी गर्ने चौकीदारजस्ता लाग्थे । आज, डिभोर्स भएको तीन वर्षभन्दा बढी भइसकेको छ । आफ्नो कमाइले भाडामा लिएको कोठामा बसेर पछिल्लो फियूँको पर्दा तान्दा–तान्दा कहिलेकाहीँ यो घर नै नरकजस्तो लाग्छ । किन लेख्दै छु ? सायद यही आशामा, मैले गरेजस्ता गल्ती अरु दिदीबहिनीहरूले नदोहोरियुन । रिसको आवेगमा परिवार नफुटोस्, एक–दुई मिनेटको ज्वालाले जीवनभरको उज्यालो निभाइदिन नसकोस् ।
म नाम, उमेर, बसाइ खुलाउन चाहँदिनँ । म १९ वर्षमै बिहे गरेकी । प्रेमबिहे । म भन्दा एक–दुई वर्ष जेठा, शान्त स्वभावका, कामकाजी, अलिक जिद्दी उहाँ मेरो श्रीमान । उहाँले एक पटक भन्नुभयो भने ‘हुनै पर्छ’ भन्ने स्वभाव, मैले भनेको नमानियो कि अनुहारमा गम्भीर बादल, तर मनमा नराम्रो चाहिँ थिएन । हाम्रो परिवार झण्डै तीन वर्ष टिक्यो । त्योबीचमा एक वर्षको छोराले पहिलो ‘आमा’ बोल्दा मलाई लाग्यो—अब जीवनले स्थिरता पायो होला । तर स्थिरता पनि भित्रै–भित्रि भाँचिन सक्दोरहेछ ।
बिहेपछि सुरुसुरुमा सबै कुरा राम्रै चलेको थियो । हामी दुईजना बिहानै काममा निस्कन्थ्यौं, बेलुकाको भान्सा कहिले म बनाउँथेँ, कहिले उहाँ । तर म अत्यन्त भावुक थिएँ, सित्तैको कुरामा आँसु झर्ने, र अलिक रिसालु पनि । श्रीमानले मेरो बारेमा अलिक राम्रो नभएको केही भने पनि—कसैले नसुनोस् भनेर हल्का आवाजमा भन्दै—म तुरुन्तै झोला बोकेर माइत जाने गर्थें । त्यतिबेला दिदी, भिनाजु, दाजु, भाउजू, बुबा–आमा, सबै मसँगै उभिन्थे । किनकि मैले सुनाउने कथा एकतर्फी हुन्थ्यो । ममाथि उहाँले गरेको कड्काहट, हप्की, कठोर वचनको प्रसंग खुलाउँथेँ; मैले गरेका गल्तीहरू चाहिँ चर्को आँसुले पुछेर लुकाउँथेँ । वरिपरिको संसारले पनि छोरीलाई सान्त्वना दिन्छ, ज्वाइँलाई दोष दिने सहज लय रोज्छ । म त्यही लयमा बगिरहेकी थिएँ ।
एकदिन सानो कुराबाट झगडा चर्कियो । मैले त्यो वाक्य उच्चारेँ—जुन कुनै पनि श्रीमतीले आफ्ना श्रीमान्लाई नबोल्नुपर्ने शब्द थियो । क्षणभरमा उहाँको सहनशीलता फुट्यो । उहाँले एक झापड मेरो गालामा हान्नुभयो । त्यो एक झापडले मेरो जीवनको दिशानै बदलिदियो । म रिसले, पीडाले, अपमानको चिसो छुराले काटिएको जस्तो भएर, झोला र नानी च्यापेर माइत पुगेँ । त्यहाँ पुगेपछि मैले आफूले बोलेका तीत्रा शब्द, गरेका बारम्बारका नभएका जिद्दी लुकाएँ । आँसु झार्दै–झार्दै ‘उहाँले कराउनु भयो, कुट्नु भयो’ मात्र सुनाएँ । सबैले भनिदिए—‘अब त्यस्तो राक्षससँग बस्नु पर्दैन, मुद्दा हाल्’ । मैले महिला दुर्व्यवहारको मुद्दा दायर गरेँ । प्रहरी आएर उहाँलाई घरबाट लगे । सासु–ससुराले बारम्बार मलाई मुद्दा फिर्ता गर्न भने । तर म आफैँभित्र कुचिएको घमण्ड र पीडाको धुवाँमा आफूलाई देख्नै सकिरहेकी थिइनँ ।
राति ओछ्यानमा परेपछि, दीयो निभाइसकेपछि, नानीको सानो सासको धुन छेउमा सुन्दै म सोच्थेँ—के उहाँ साँच्चै नराम्रा मान्छे हुन ? एकपटक विवाह दर्ता गर्ने बेला उहाँले मुटु काँप्दै मेरो हात समात्नु भएको थियो, म डराउँदा ‘डराउनुपर्ने केही छैन’ भनेर ढाडस दिनु भएको थियो, तिनै क्षणहरू एकाएक उकुसमुकुस भएर मनमा टुक्राटुक्रा भइ आउँथे । केही दिनपछि उहाँले माफी माग्नुभयो, ‘गल्ती भयो’ भन्नुभयो । म मुद्दा फिर्ता गर्न तयार भएँ । तर म उहाँको घर फिर्ता जान सकिनँ । दुवै परिवार बसेर ‘नयाँ बाटो नयाँ नियम’ भन्दै फेरि सँगै बस्ने सहमति बनायौं । सुरुका केही महिना साँच्चै राम्रो बित्यो । हामीले लुगा धुने दिन बाँड्यौं, खर्चको हिसाब खुल्ला राख्यौं, साँझ ‘आज के–कस्तो भयो’ भनी बोल्थ्यौं । मैले आफूलाई शान्त राख्ने प्रयास गरेँ ।
तर अचानक अरू एक झगडा । स-साना कुराले पनि जब अघिल्ला पीडा ‘ट्रिगर’ बनिदिन्छन्, झगडा कहिलेकाहीँ विषयबिहीन हुन्छ । फेरि म माइत आएँ । ‘उहाँ वा उहाँका आफन्त लिएर आउनु होस्, सबैको अगाडि कुरा मिल्छ’ भनेर म मनमनै प्रतीक्षा मै बसिरहेकी । कसैले आएन । बरु केही दिनमै घरमा एउटा कागज आय्यो—सम्बन्धविच्छेद बारे अदालतको नोटिस । त्यो कागज हातमा पर्दा मुटुमा आगो लागेझैँ भयो । ‘यो साहस उहाँमा कहाँबाट आयो’ भनी मन मन सोचे तर मनै बुझेन । माइती–परिवारबाट फेरि सुझाव आयो—‘अदालत जाऊ, छोराको पढाइ–लेखाइको खर्च, अंश माग्’ । म भारी मन लिएर अदालत गएँ । सच्याउन सकिनँ । मैले केही नसोची धेरै कुरा स्वीकार गरेँ । बच्चा मसँग आयो, आर्थिक सहयोगको व्यवस्था भयो, कागजमा सम्बन्ध टुट्यो ।
त्यसपछि सुरु भयो—स्वतन्त्रताको नाममा एक्लोपनाको लामो सुरुङ । गतिलो जागिर खोज्न, बालबालिकाको हेरचाह मिलाउन, भाडा, दूध, किताब–कापी, औषधी, सानो दुधे ज्वरो, राति निन्द्रै नलाग्ने डर—सब मिलाएर दिन चलाउने तालिम मैले यहीँ पाएँ । एसईई, प्लस टु, विश्वविद्यालयका किताबहरू जस्तै—जीवनले पनि एउटा पाठ्यक्रमै चलाउँदो रहेछ । बिहान छोरालाई स्कूल पठाउने, म अफिस पुग्ने, बेलुका थाकेको शरीर लिएर घर फर्कने—त्यो घडी कहिलेकाहीँ घडी होइन, ट्याक्सीको मिटरजस्तो लाग्थ्यो, लगातार बढिरहने । चाडपर्वले पहिला घर भित्र ल्याउने धूप–दियो, सगुन, टिका—सबै एकाएक फेसबुकको पोस्ट बने । आफ्नो ढोका भने निर्धक्क बन्द रह्यो ।
तीन वर्षपछि सुनेँ—उहाँले नजिकैको स्कूलमा पढाउने शिक्षिकासँग बिहे गर्नुभयो । धेरै राम्री रे । गाउँ–टोलले भने—‘पुरुषको त जीवन सजिलै बन्छ’ । म हाँसेँ—बाहिर । भित्र भने के थियो ? जलन होइन, तर एक किसिमको हावाहुरी; पुरानो स्थिरता फेरि कसैले पाएछ भन्ने यथार्थ स्वीकार्दा उठ्ने धूलो । मेरो जीवन त्यहीँ रोकिएको जस्तो लाग्यो । समाजले मलाई हेर्ने दृष्टि कहिले ‘बेचारी’ कहिले ‘अवसर’ बन्यो । कहिले–कहिले कसैले ‘घुम्न जाऔं न’ भन्यो, तर अन्त्यमा बुझिन्छ—धेरैलाई डिभोर्स भएको महिला साथी होइन, रातको छायाँ हो । मैले आफ्नै छायाँ समाएर बाँच्न सिकेँ ।
आज म आफ्नै गल्तीहरूलाई भन्दा उज्यालोमा राखेर हेर्छु । उहाँले मलाई एकपटक झापड हान्नुभयो—त्यो अस्वीकार्य छ, त्यो कहिल्यै नदोहोरिनुपर्ने, कानूनले र मनले दुवैले रोकिनुपर्ने गल्ती । तर त्यो झापडअगाडिको मेरो शब्द–हिंसा पनि गल्ती नै थियो । ‘सहनै नसक्ने’ वाक्य बोलेजस्तो हिंसा पनि हिंसा नै हो । म बारम्बार माइत भागें, ‘मसँग सधैं सुरक्षित’ भन्ने भ्रमले घमण्ड जन्मायो । साँचो सुरक्षा भनेको संवाद रहेछ—न भाग्नु, न धम्की दिनु; बस्नु, बोल्नु, बुझ्नु । तर संवादको कला शान्त बेला सिकिन्छ; रिसको आँधीमा सिकिन्न । त्यही भएर आज म दिदीबहिनीहरूलाई भन्छु—पहिलो नियम, सुरक्षा । जो कोहीबाट निरन्तर कुटाइ, आतंक, धम्की, मदिरा–रक्सी–नशा, आर्थिक तथा यौनिक हिंसा छ भने, त्यहाँबाट निस्किनुहोस् । जीवन बाँचिएपछि मात्र घर बस्छ । आवश्यक परे कानुनी सहयोग, परामर्श, सुरक्षित घर र विश्वसनीय मान्छेहरूको साथ लिनुहोस् ।
तर यदि सम्बन्ध भित्र असुरक्षित हिंसा होइन, ‘इगो’ र ‘आवेग’ मात्र चर्कंदै गएको छ भने—त्यो अवस्थामा तुरुन्त ‘डिभोर्स’ भन्ने शब्द नल्याउनु नै श्रेयस्कर । मैले के सिकेँ ? केही साना–साना अभ्यास :
पहिलो, रिस बढ्दै छ भने बोल्नुअघि दस पटक सास फेर्ने । ढोका बाहिर निस्केर आकाश हेर्ने । पानी पिउने । तीन मिनेट पनि चमत्कार गर्छ ।
दोस्रो, तत्काल घर नछोड्ने । भागेर माइत पुग्नु समाधान होइन । समस्या त हामीसँगै सर्छ । एक–दुई दिन छुट्टै कोठामा बस्नु, तर एउटै घरभित्रै । शान्त भएपछि बसि–बसि कुरा गर्ने, ‘तिमी यस्तो’ होइन, ‘म यस्तो महसुस गर्छु’ भन्न सिक्ने ।
तेस्रो, २४ घण्टे नियम — ठूलो निर्णय (मुद्दा हाल्ने, घर छोड्ने, बच्चा बोक्ने) रिस चर्कँदा नलिने । कम्तीमा अर्को दिन बिहानसम्म पर्खिने । बिहानको शान्त घडीमा मस्तिष्कले रातको आगोभन्दा राम्रो निर्णय गर्छ ।
चौथो, निजी कुरा सोसल मिडिया मा नहाल्ने । स्टाटसले ताली पाउँला, तर सम्बन्धलाई थप पोल्छ । पोस्टभन्दा राम्रो ‘ड्राफ्ट’ हो—कपीमा लेख्ने, कसैलाई नपठाउने । मन हल्का हुन्छ ।
पाँचौँ, ‘परामर्श’लाई कमजोरी नठान्ने । शहर–नगरपालिकामा निःशुल्क पारिवारिक परामर्श कहिलेकाहीँ हुन्छ ।
छैटौँ, आर्थिक स्वतन्त्रतामा जोड । आफ्नो सानो–ठूलो कमाइले आत्मसम्मान दिन्छ । आत्मसम्मानले बोलाइ–चालाइ नरम पार्छ । नरम बोलाइले घरको तापक्रम घटाउँछ ।
सातौँ, बच्चाको सामु कहिल्यै एक–अर्कालाई घटिया नदेखाउने । ‘तिम्रो बा यस्तो…’ भन्ने वाक्य बच्चाको मनमा सुईजस्तो अड्किन्छ । पछि निकाल्दा रगत बग्छ ।
अर्को कुरा—माइती पक्ष । म आफ्नै अनुभवबाट भन्छु—छोरीलाई असुरक्षित ठाउँबाट ‘उद्धार’ गर्नु अत्यन्त जरुरी छ । तर हरेक झगडामा तुरुन्त ‘आउ, आउ’ भन्नु समाधान होइन । यसले छोरीको निर्णय–क्षमता कमजोर बनाउँछ, सम्बन्धको जिम्मेवारीबाट भाग्ने बानी बसाउँछ । चाडपर्व, बिरामी, आपत्बिपत बाहेक पटक–पटक बोलाएर राखिरहनु घर बनाउने होइन, ढोका खुला राखेर हावा छिराइराख्नु हो । हावा ताजै छिर्न सक्छ, तर आँधी पनि । बुहारी र छोरी दुवैलाई एउटै मापदण्डले हेर्नु राम्रो । ‘हाम्रो छोरी’ जति ‘हामी बुहारी’ पनि ।
डिभोर्स—कहिलेकाहीँ यो नै एकमात्र ढोका हुन्छ । हिंसाले छेउछाउ बथान बनाइसकेको छ भने, जीवनको सुरक्षितताका लागि यो बाटो लिने निर्णय दरिलो र सही हुन्छ । तर मेरो केसमा—घाउ धेरै हतारमा चर्काइयो । एक झापड अस्वीकार्य थियो, तर म आफैले आफ्नो शब्दले, जिद्दीले, घमण्डले आगोमा मट्टितेल थपेँ । आज म पछाडि फर्केर हेर्दा, ‘साँच्चिकै म के गर्न सक्थें ?’ भनेर सोध्छु । म भन्थें—आउनुस्, बसौँ, लेखेर कुरा गरौँ । हामीलाई थाहा नहुने शब्दहरू व्याख्याता–परामर्शदाताले सन्तुलित पारुन् । एक–दुई महिना छुट्टै बसेर फेरि प्रयास गरौँ । तीन महिना, छ महिना—एक समयसीमा राखौँ । त्यसपछि मात्र अन्तिम निर्णय । किनकि डिभोर्स कागजमा एक दिनमा हुन्छ, तर मनमा वर्षौं रहिरहन्छ ।
छोराले कहिलेकाहीँ सोध्छ—‘बा किन अर्को घरमा ? म कहिले जान पाउँछु ?’ म नरम स्वरमा भन्छु—‘बा तिमीलाई धेरै माया गर्नुहुन्छ, तिमी दुवै ठाउँमा प्रिय हौ’ । को–पेरेंटिङ (co-parenting) सिक्दैछु । जन्मदिनमा फोन गर्न सम्झाउँछु, नानीको होमवर्कका बारे सन्देश पठाउँछु । आपसमा बहस होला, तर बच्चाको हकमा सहयोग मिल्छ । एकातिर रुखेको आत्मसम्मान, अर्कातिर सानो मनको अधिकार—यी दुईलाई मिलाउन सिक्नु पनि मातृत्वकै पाठ रहेछ ।
म आफ्नो कथा लेख्दै गर्दा—कसैलाई ‘त्याग’ सिकाउन चाहन्नँ । म सल्लाह दिन्छु—पहिले सुरक्षा, त्यसपछि संवाद, अनि निर्णय । आर्थिक तथा भावनात्मक दुवै पक्ष सोचेर मात्र कालो–सेतो निष्कर्ष निकालौँ । जसलाई सचमुच हिंसाबाट ज्यानको जोखिम छ, उनीहरूका लागि सुरक्षित घर, कानुनी सहयोग, मनोसामाजिक परामर्श—यी सबलाई प्राथमिकता देऊ । तर जहाँ अहंकार र आवेग बढी छन्, त्यहाँ ‘माफी, संयम, अभ्यास’ को बाटो रोजौँ । परिवार त पानीजस्तो हो—नरम बनायो भने घाउ धुन्छ; कठोर बनायो भने बाढी बन्छ ।
आज, तीन वर्षको एक्लोपनापछि, म आफैँसँग कुरा गर्छु—‘मैले आफैँलाई माफ गरिसकेँ ? उहाँलाई माफ गरेँ ?’ माफी दिनु अघिल्लो घडीमा असम्भव लाग्छ । तर माफी नदिँदा मन भित्रै–भित्रै जर्जर हुन्छ । माफिले इतिहास मेटाउँदैन, तर भविष्य हलुका बनाउँछ । कागजमा टुटेको सम्बन्ध मनमा कस्तो गाँठो बाँधेर बस्छ—त्यो गाँठो काट्न म ‘शान्त अभ्यासन’ गर्छु । बिहान पाँच मिनेट आँखा चुँम्ल्याएर, ‘आज म कोमल बोल्छु, कोमल सुन्छु’ भन्ने वाचा गर्छु । कोमलताले कठोर प्रश्नहरूलाई पनि जवाफ भेटाइदिन्छ ।
दिदीबहिनीहरू, तपाईंहरू झगडा गर्नु हुन्छ भने—झगडा नै हो । घर भित्र दुई फरक मानिसको जीवन जुद्दा घर्षण हुन्छ । तर ‘डिभोर्स’ भन्ने शब्द, कृपया—रिसको घडीमा मुखमा नल्याउनुहोस् । शब्दले घर बनाउँछ, शब्दले घर भत्काउँछ । तपाईं नरम हुनुहोस्, श्रीमान्लाई पनि अलिक ‘स्पेस’ दिनुहोस् । कतिपय पुरुषहरूलाई पनि आफ्नो संरचना बदल्न समय चाहिन्छ । समयको एउटा अद्भुत कला छ—स्याउ पाकेपछि मात्र भुइँमा झर्छ । सम्बन्ध पनि त्यस्तै हो । तर नरम हुनुको अर्थ ‘सबै सहनु’ होइन । आफ्नो सीमा–रेखा स्पष्ट राख्नुहोस् । ‘यो कुरा स्वीकार्न सक्दिन, यो कुरा संवाद गरेर मात्र अघि बढौँ’—धीमी तर दृढ भाषा सिकौँ ।
अन्त्यतिर आइपुग्दा, म स्वीकार्छु—मेरो कथा एउटा ‘दोष–खोज्ने’ कथा होइन, ‘बुझाइ–खोज्ने’ कथा हो । मैले बुझें—संबन्धमा जोडिएर बस्नु भनेको माफी दिनु, आफूलाई नछाड्नु, मायामा कमी हुन नदिनु । बराबर आवाज र बराबर आदर—यी दुई तल्ला जोडिएपछि मात्र छाना टिक्छ । मसँग अतीतलाई फेरि लेख्ने अधिकार छैन, तर भविष्यलाई सौम्य लेख्ने जिम्मेवारी छ । मलाई थाहा छ—एकदिन मेरो मनको ‘जेल’ पनि खोलिएका ढोकाजस्तै लाग्नेछ । किनकि मैले सिकेँ—स्वतन्त्रता पनि अभ्यास हो, ठीक पदमा जमेको कोमल अभ्यास ।
पहिले सुरक्षा, त्यसपछि संवाद, अनि निर्णय । रिसले लेखेको एक वाक्य, अदालतको एउटा दस्तखत, एक मिनेटमा हुन्छ; तर त्यसको प्रतिध्वनि वर्षौं बजिरहन्छ । सबैको घरमा शान्ति बसोस् । अनि, कहिल्यै नबिर्सौँ—यदि हिंसा छ भने, चुप लाग्नु शान्ति होइन; सुरक्षित भएर टाढिनु नै साहस र बुद्धि हो । र यदि हिंसा छैन, तर अहंकारको चिसो छ भने—कोमलता र संवादले मात्रै पीडा फाल्न सक्तछन् ।
यसै आशाले लेखें—म एक्लै सुरक्षित छैन, तपाईं पनि एक्लै संघर्ष गरिरहनु नपरोस् । हाम्रो पीडा साझा हो भने, समाधान पनि साझा हुन सक्छ । न त म ‘बेचारी’ हुँ, न तपाईं ‘कमजोर’ । हामी गल्तीबाट सिक्दै, घाउबाट उज्यालोतिर हिँड्दै गरेका मान्छे हौँ ।
