24/06/2025
रक्त अभाव पूर्ति कसरी हुन सक्छ ?
रक्तदानका लागि जनचेतना फैलाई रक्त अभावलाई न्यूनीकरण गर्नुपर्छ । हरेक नागरिकलाई १८ वर्षदेखि नियमित रक्तदान गर्न उत्प्रेरित गर्नुपर्छ ।
जीवनयात्रामा कुन बेला आकस्मिक दुर्घटनामा परी घाइते भइन्छ, त्यसको कुनै टुंगो छैन । गम्भीर दुर्घटनामा परेर जटिल शल्यक्रिया गराउनुपर्ने हुन्छ त्यसको पूर्वानुमान गर्न सकिँदैन । त्यस्तै कुनबेला जटिल दीर्घकालीन रोगले आक्रमण गर्दछ त्यस्को पनि टुंगो छैन । आवश्यक समयमा चाहिएको रगत फेला पार्न नसकिएमा अल्पायुमै जीवन गुमाउनुपर्ने अवस्था आउन सक्छ । साथै रगत सजिलै किन्न पाउने वा उपलब्ध हुने सर्वसुलभ वस्तु पनि होइन ।
रगत त्यस्तो तत्त्व हो जस्को आवश्यकता विभिन्न रोगहरूको उपचार गर्दा, शल्य क्रियाहरूमा, दुर्घटना हुँदा होस् वा महिलाहरूको प्रसूति तथा अन्य विभिन्न अवस्थामा पर्दछ । रगत मानव शरीरको मुटु र रक्तनली शिरा, धमनीमा अविरल बगिरहने महत्त्वपूर्ण तरल पदार्थ हो । प्राकृतिक रूपमा रातो देखिने रगत, ४५ प्रतिशत कोषिका र ५५ प्रतिशत तरल (प्लाज्मा) को सम्मिश्रण हो । मानव शरीरमा नयाँ रगत बन्ने र पुरानो नष्ट हुने क्रम निरन्तर रूपमा चलिरहन्छ । सामान्यतया रातो रक्तकोष १२० दिनमा सेतो रक्तकोष १ साता लिम्फोसाइट १०० दिनमा र प्लेटलेटको ८ देखि १२ दिनमा चक्र पूरा हुन्छ र नष्ट हुन्छन् ।
शरीरका विभिन्न अंगप्रत्यंग र कोषलाई चाहिने पौष्टिक तत्त्वको वाहकको काम गर्दछ र रगतले शरीरको तापक्रम, पानीको मात्रा र पी.एच. स्थिर मात्रामा राख्दछ । साथै रातो रक्तकोषले फोक्सोबाट कोषहरूमा अक्सिजन पुर्याउने र कोषबाट फोक्सोमा कार्वनडाइअक्साइड फर्काउँदछ । सेतो रक्तकोषले विभिन्न रोगविरुद्ध प्रतिरोधकको काम गर्दछ र प्लेटलेटले रक्तस्रावमा रगत जम्नमा मद्दत गर्ने गर्दछ र क्लोटिङ तत्त्वले रगत जमाउँदछ रगतले श्वासप्रश्वासमा र काम नलाग्ने विषालु पदार्थ फ्याँक्नमा समेत सहयोग पुर्याउँदछ । दिमागमा ३ मिनेट रक्तसञ्चार नभए अपरिवर्तित नोक्सान दिमागका कोष तथा अंगहरूमा देखाउने भएकोले र त्यसैगरी ६ घण्टामा मुटु निष्क्रिय हुन पुग्ने भएकोले पनि रगतको महत्त्व प्रस्ट्याउँछ ।
रक्तदाताले दान गरेको रगत आजकल प्लास्टिकको विषाणुरहित थैलोमा संकलन गरिन्छ जस्मा रगत जम्न नदिन एसिड सिट्रट डेक्सट्रोज (एसीडी) वा साइट्रेड फोस्फेड डेक्सट्रोज (सीपीडी) राखिएको हुन्छ । संकलन गरिएको रगतलाई निश्चित तापक्रममा २१ दिनसम्म सुरक्षित राख्न सकिन्छ । भण्डारण गर्दा २४ घण्टापछि क्लोटिङ तत्त्व, २ देखि ३ दिनपछि सेतो रक्तकोष र १ हप्तापछि प्लेटलेट नोक्सान हुने गर्दछन् ।
कस्ता व्यक्तिले रक्तदान नगर्ने ?
स्वस्थ शारीरिक तन्दुरुस्त र मानसिक सन्तुलन ठीक भएको कुनै व्यक्ति जस्को कम्तीमा १८ वष पूरा भएको, ४५ केजी वजन भएको, हेमोग्लोबिनको मात्रा १२ ग्राम भएको हुनुपर्छ । जस्ले कम्तीमा तीन महिना पहिले रक्तदान गरेको हुनपर्छ । कस्ता व्यक्तिले रक्तदान गर्नु हुँदैन ? यो धेरैलाई जानकारी नै छैन । अधिक वा न्यून रक्तचाप भएमा, मुटु, कलेजो, फोक्सो, असामान्य रक्तस्राव र अर्बुद रोगी, उपचार भइरहेको मधुमेही, विगत तीन दिनदेखि एन्टिबायोटिक र एस्प्रिन लिइरहेका व्यक्तिले रक्तदान गर्नु हुँदैन ।
विगत एक वर्षभित्र गर्भवती भएका, रजस्वलाको अवधिमा रहेका, गर्भवती र स्तनपान गराइरहेका महिला, रगतबाट सर्ने रोग भएका, ६ महिनाभित्र नै रगत लिएका, भर्खरै टाटु बनाएका, छालामा दाग देखिएका, कान वा शरीर प्वाल पारेका, मद्यपानी र लागुपदार्थ दुव्र्यसनीले रक्तदान गर्न मिल्दैन । त्यसैगरी उच्च ज्वरो, औलो, रक्तअल्पता, छारे रोग, यौनजन्य रोग, क्षयरोग, दम, मिर्गौलासम्बन्धी रोग, कमलपित्त, विषमज्वरो भएका, असुरक्षित र धेरैजनासँग यौनकार्यमा संलग्न भएका, महिनावारी भइरहेको बेला वा सुरु भएको ८ दिनसम्म रक्तदान गर्न हुँदैन । उपरोक्त कुनै समूहसँग शारीरिक सम्पर्क भएका व्यक्तिहरू, त्यसैगरी भर्खरै विदेशबाट वा औलो प्रभावित क्षेत्रबाट फर्किएका र संक्रमण हुने खतरा भएका जीवनशैली भएकाले समेत रक्तदान गर्न मिल्दैन ।
नेपालमा रक्तसञ्चार सेवा
रक्तसञ्चार सेवाको थालनी नेपालमा २०२३ सालमा भएको देखिन्छ । तत्कालीन रक्त व्यवस्थापन समितिका अध्यक्ष नैनपाल राज्यलक्ष्मीदेवी राणाको नाममा १२ हजार रुपैयाँ र एउटा फ्रिज सहयोगस्वरूप प्रदान गरी लक्ष्मी ब्लड बैंकको स्थापना भयो । यहीबाट २०२३ साल साउन १२ गतेदेखि नेपाल रेडक्रस सोसाइटीले सेवा सञ्चालन सुरु गरेको हो ।
स्थापनाकालमा बिरामीहरूका आफन्तहरूबाट सोधभर्ना, पेसेवर र स्वयंसेवी रक्तदाताहरूबाट गरी वर्षमा जम्मा १५७ युनिट रगत संकलन र वितरण गर्ने गरेको देखिन्छ । हाल आएर रगतको माग बढ्दै जाँदा दैनिक २०० युनिट स्वयंसेवीबाट लिई वितरण गरिरहेको छ ।
नेपालमा हाल शून्य दशमलव पाँच प्रतिशतले रक्तदान गर्छन्। जुन कम्तीमा २ प्रतिशत रत्ताmदाता भए आपूर्तिमा कमी आउँदैन।
पुरुष भए वर्षमा चार पटक तीन—तीन महिनाको फरकमा र महिला भए वर्षको तीन पटक चार—चार महिनाको फरकमा रक्तदान गर्नु उत्तम हुन्छ । रक्तदान वर्षको एक पटक र संख्यात्मक रूपमा बढी बढाउने होडबाजीमा भन्दा नियमित रूपमा प्रत्येक तीन—तीन महिनामा वर्षको चार पटक गर्दा रगतको आपूर्तिमा सामञ्जस्यता रहनेछ । किनभने संकलित रगतलाई एन्टिकोगुलेन्टको सहायताले जम्मा ३५ दिनमात्र शीत कक्षमा भण्डारण गर्न सकिन्छ । नेपालमा हाल शून्य दशमलव पाँच प्रतिशतले रक्तदान गर्छन् । जुन कम्तीमा २ प्रतिशत रक्तदाता भए आपूर्तिमा कमी आउँदैन ।
रक्तदान गर्ने र रगत लिने व्यक्तिबीचमा नमिलाएर गरिएको रक्त सञ्चारले पनि हुन सक्छ वा अन्य कारणले पनि हुन सक्छ । रगत नमिलाएको अवस्थामा रक्तकोष टुक्रिन जान्छ र हेमोग्लोबिन बाहिर आएर रक्तनलीमा जम्मा हुन्छ जसले गर्दा साना रक्त नलीहरूमा रगत प्रवाह बन्द हुन गई मुटु, फोक्सो र मिर्गौलालगाएत अन्य अंगमा असर पर्न जान्छ र मिर्गौलाले काम गर्न नसक्ने गरी बिग्रिन्छ ।
रक्त सञ्चार धेरै गरिएमा मुटु र श्वासप्रश्वासमा असर, फोक्सोमा पानी भरिने, कहिलेकाहीँ रगत लिने व्यक्ति सकमा गई बेहोस हुने, ज्वरो आउने, छाती दुख्ने, पिसाब नहुने, सास फेर्न अप्ठ्यारो हुने, रक्तचाप घट्ने, पोटासियम बढ्ने, रगत जम्न नसक्ने र विभिन्न किसिमका संक्रमणहरू जस्तै औलो, भिरिंगी, कमलपित्त र एड्स हुने गर्दछ । राष्ट्रिय रक्तसञ्चार नीति २०७० लागू गरी रक्त सञ्चारलाई सुरक्षित गरिएको छ ।
एक पिन्ट रगतबाट ३ देखि ५ भिन्न खालका समस्यामा प्रयोग गर्न सकिन्छ । नेपालमा वार्षिक ५ लाख माग तथा आपूर्ति ‘सयौं रक्त संकलन केन्द्रबाट साढे ३ लाख पिन्ट रगत संकलन हुन्छ । सिधै हेर्दा १ लाख पिन्ट नपुग भए पनि संकलित रगतलाई ९ लाख पिन्ट अर्थात् जनालाई पुग्ने गरी प्रयोग गर्न सकिन्छ ।
अन्तमा, राम्रो उत्तम र सुरक्षित रक्तदाताको छनोट गर्ने, रक्तदानमा संकलन गरिएका रगतलाई विभिन्न परीक्षणहरू रक्त समूहीकरण, क्रसम्याचिङ, संक्रामक रोगहरू (एचआईभी, हेपाटाइटिस, मलेरिया, सिफिलिस) भए नभएको पत्ता लगाउने र रक्त सञ्चारको उचित र उपयुक्त प्रयोग गर्ने गरेमा रक्त सञ्चारबाट उत्पन्न हुन सक्ने जटिलताहरूबाट मुक्त हुन सकिन्छ । संक्रमणको विन्डो अवधिमा रगतमा कुनै एन्टिवडी नदेखिने भएकोले यसमा रक्तदातालाई नै सचेत गराउनु आवश्यक छ । रक्तदानका लागि जनचेतना फैलाई रक्त अभावलाई न्यूनीकरण गर्नुपर्छ । हरेक नागरिकलाई १८ वर्षदेखि नियमित रक्तदान गर्न उत्प्रेरित गर्नुपर्छ ।
