20/07/2025
शब्दपथ पुस्तक चर्चा
~~~~~~~~~~~~
🔯अकथ्यको प्रतिध्वनि : आवाजविहिनहरूको आवाज🔯
✪ चन्द्रलाल तामाङ्ग
चेतना, सोच, बौद्धिकता, समवेदना, दया, माया, करुणा, मानवता, नैतिकता, न्याय जस्ता कुराहरू मान्छेको मनमस्तिष्कबाटै हराएर प्रतिध्वनिको रूपमा मात्रै हाम्रो मस्तिष्कमा ठोकिन आएको छ, जुन क्षण भरमै बिलाएर जान्छ । हालै प्रा.डा.सविना श्रेष्ठद्वारा लिखित 'अकथ्यको प्रतिध्वनि' पढ्दै गर्दा हामी त काँचको सतहमाथि हिंडिरहेका पो रहेछौं । कर्कलोको पातमा टिलपिल शीतको थोपा जस्तै नाजुक धरातलमा उभिएर सबै अधिकार प्राप्त २१ औं शताब्दीको अधिकार प्राप्त मानवको फुइं लगाइरहेका पो रहेछौं । वास्तविक धरातल त नाउ विनाको डुङ्गामा पो तैरिरहेका रहेछौं । थाहा छैन, कुनबेला यो नाउ डुब्ने हो ?
चारैतिर पर्खालले घेरिएको बन्दी जीवनको कथाब्यथालाई सङ्गालेर वरिष्ठ नेत्ररोग विशेषज्ञ प्रा.डा.सविना श्रेष्ठले आवाजविहीनहरूको आवाजलाई बुलन्द पारेर कृति मार्फत् समाजलाई ब्युँझाउन खोजेकी छिन् । उहाँ बहुआयामिक व्यक्तित्वका धनी हुनुहुन्छ । लेखिका, समाजसेवी, कलाकार जस्ता बहुआयामिक छविको माध्यमबाट समाजको नेत्र उघार्न सफल लेखिकाको कोमल दिलमा कारागारको अँध्यारो कुनाबाट आएको चित्कारले हृदय पग्लेर बगेको सहानुभूतिका थोपाहरू सङ्कलन गरी अकथ्यको प्रतिध्वनि नामक कृति प्रकाशित गरी खोज साहित्यमा नयाँ आयाम थप्नु भएको छ ।
प्रा.श्रेष्ठको पछिल्लो कृति 'अकथ्यको प्रतिध्वनि' नेपाली समाजको अदृश्य, अचेत र मौन पाटोलाई उजागर गर्ने दस्तावेजको रूपमा आएको छ । कृतिमा सङ्कलित आत्मकथाहरूले राज्यद्वारा निर्दोषलाई दिइने कठोर सजाय, सामाजिक बेवास्ता, व्यक्तिगत असमझदारी, कानुनी चेतनाको कमी जस्ता अनेकौं समस्याहरू उठान गरेको पाइन्छ । यो आत्मकथाहरू न कुनै विद्रोहको आवाज हो, न न्यायको माग । यो त त्यस्तो विषय हो, जहाँबाट कानुनी राज्यको माग गर्दछ । प्रमाण र सत्य सुन्ने परिपाटिको माग राख्दछ । परिबन्दको शिकार बनेर जेल जीवन बिताइरहेका १०२ जना व्यक्तिका आत्मकथाहरू सङ्कलन गरेर आवाजविहीनहरूको आवाजलाई ऐतिहासिक दस्ताबेजको रूपमा यो पुस्तक हाम्रो सामु आएको छ । जसले हाम्रो न्याय प्रणाली, कानुनी संरचना, मानवअधिकारको स्थिति र राज्यको जिम्मेवारीप्रति गहिरो प्रश्न उठाएको छ । यस्ता कृतिहरू केवल साहित्य सिर्जना नभई सामाजिक चेतनाको ढोका खोल्नु पनि हो । सङ्कलित कथाहरू व्यक्ति विशेषका जीवनमा आधारित भए तापनि तीनको स्वर साझा छ — अन्याय, पीडा, आशा र प्रतिरोध ।
कृतिले थुप्रै प्रश्नहरू खडा गरेको छ ➽
(१) कसरी उनीहरू अन्यायपूर्वक जेल परे ?
(२) कुन अवस्थामा उनीहरूको आवाज सुन्ने कोही भएनन् ?
(३) जेल जीवनको मानसिक, शारीरिक र सामाजिक प्रभाव कस्तो रह्यो ?
(४) न्याय सम्पादनदेखि न्यायालयसम्मको यात्रा कस्तो रह्यो ?
(५) न्यायक्षेत्रमा संलग्नहरूको विवेक किन यतिविधि विवेकहिन् ?
(६) बलात्कार जस्तो जघन्य अपराधको यथार्थ अनुसन्धान विना आरोप लगाएको भरमा सजाय तोक्नु कानुनी प्रकृया नै गलत हो कि ?
(७) फितलो अनुसन्धानले दोषी उम्किएको र निर्दोष परेको जिम्मेवारी कसले लिने ?
यस्तै अनेकौं प्रश्नहरूको उत्तर खोजिरहेको र उनीहरूको आत्मामा रहेको आशाको धिपधिपी जस्ता अनुभूति सजीव र मार्मिक ढङ्गले पोखिएको छ ।
प्रत्येक कथा फरक भए पनि समग्रमा यसले शोषणमा परेको वर्गको प्रतिनिधित्व गर्छ । किताबको भाषा सरल, स्पष्ट र आत्मीय छ । जेलभित्रका मान्छेहरूको आफ्नै शब्द, भाव र शैलीमा लेखिएका सङ्कलित कथाहरू कतै भावनात्मक, कतै आक्रोशपूर्ण, कतै निराश त कतै गहिरो दर्शनयुक्त छ । त्योभन्दा बढी आत्मग्लानी र अन्यायमा परेको चित्कार छन् । जसले पाठकलाई ती घटनाको साक्षी बनाउँछ । लेखकले अत्यन्त संयमपूर्वक आत्मकथाहरूलाई परिवर्तन नगरी यथास्थिति जस्ताको तस्तै राखेकाले पनि पाठकको मनस्थिति खल्बलाउन सक्षम छन् ।
कृतिको मुख्य सन्देश विशेषता ➽
(१) न्याय प्रणालीमा सुधारको जरुरत रहेको देखिन्छ,
(२) गरिब र अशिक्षित वर्गप्रति कानुनी विभेद उच्च देखिन्छ,
(३) मानव अधिकारको रक्षा गर्न सम्बन्धित पक्ष चुकेको देखिन्छ,
(४) जेललाई सुधारगृह बनाउने कि प्रतिशोधको थलो ? सम्बन्धित निकायले सोच्नुपर्ने देखिन्छ,
(५) निर्दोष पीडितहरूको पुनस्र्थापना र क्षतिपूर्तिको ब्यवस्था राज्यले गर्नुपर्ने देखिन्छ,
(६) समष्ठिगत कानुनी चेतनाको विकास गर्न राज्यले के कस्तो कदम चाल्नुपर्छ भन्ने अनेक प्रश्न खडा भएको छ ।
यस कृतिले केवल करुणा मात्र उत्पन्न गर्दैन, क्रोध र चेतना पनि जागृत गराउँछ । यो कुनै काल्पनिक कथा होइन, सजीव यथार्थ हो, जसले पाठकलाई असहज बनाउँछ, झस्काउँछ, सोच्न बाध्य बनाउँछ । आत्मस्वीकृति भावले पाठकलाई भित्रसम्म छोइहाल्छ । यसलाई केवल सङ्कलित आत्मकथा भनेर पढ्नु अन्याय हुनेछ । यो आन्दोलनात्मक दस्तावेज पनि हो । नेपाली साहित्यमा यस्तो कृति विरलै पाइन्छ, जुन यति धेरै वास्तविक कथाहरू समेटेर आएको छ । यसले यथार्थपरक खोज साहित्यलाई बढावा दिएको छ । यसले अन्यायमा परेकाहरूको आवाजलाई सार्वजनिक मञ्चमा ल्याएर कानुनी र नीतिगत बहसको ढोका खोल्ने काम गरेको छ भने आम नागरिकलाई न्यायको खोजी, चेतना र विवेक पनि जागृत गराएको छ ।
अकथ्यको प्रतिध्वनिभित्र समावेश आत्मकथाहरू पढ्दै जाँदा राज्यसत्ताभित्रको अन्यायपूर्ण र अविवेकीपूर्ण अनुसन्धान संरचनाको भण्डाफोर गरेकोछ । यहाँ समावेश अन्तर्वस्तुले केवल कारागारको कथा मात्रै बुझाउँदैन । बरु सामाजिक–न्यायिक संरचनाको आलोचना गर्दछ । जेलको वातावरण, पात्रको पारिवारिक पृष्ठभूमि, सामाजिक रूढीवादी सोच आदिले सामाजिक विमर्शको विषय बनाएको छ । कैदीहरूको भनाइले कानुनी प्रतिनिधित्वको पहुँचसम्बन्धी विकराल समस्या झल्काउँछ । “जायजेथा छैन भने तिमी भित्रै बस” भन्ने जस्ता वकिलको भनाई केवल कानुनी लाचारी मात्र होइन, मानवताको उपेक्षा पनि हो । यसले न्याय केवल सम्पत्ति भएको र पहुँचवाला व्यक्तिहरूका लागि मात्र सुलभ देखिन्छ ।
यथार्थवादी चित्रण ➽
भौतिक अवस्थाको कष्ट, मानसिक असन्तुलन, महिला कैदीहरूबीचको सम्बन्ध, जेलभित्रको कामकाज र रोल (जिम्मेवारी) जस्ता कुराहरूले कारागार भित्रको जीवनशैली र संरचनालाई स्पष्ट बनाउँछ । यसले जेलभित्रको दैनिकी कष्टकर मात्र होइन, न्यायीक अस्तित्वको बचाउ पनि हो । यी आत्मकथाहरू न त अपराधीको बयान हो, न पीडाबाट मूर्छित् अवचेतन मनको बर्बराहट हुन् । यो समाज र कानुनीराज्यलाई गम्भीर हुन र बन्द आँखा, कान खोल्न चारैतिर पर्खालले घेरिएका साँघुरो जेलको कोठरीबाट आएको आवाजविहीनहरूको आवाज हो । मानिस कसरी अज्ञानताले, कानुनी चेतनाको अभावले, आवेगले, सङ्गतले कानुनको फन्दामा पर्दा रहेछन् र परिवन्दको शिकार हुन पुग्दा रहेछन् भन्ने ज्ञान पनि पुस्तकले दिएको छ ।
निष्कर्ष ➽
अकथ्यको प्रतिध्वनिभित्र दोषी भएर वा निर्दोषी भएर पनि जेल जीवन बिताइरहेका १०२ जना कैदिबन्दीहरूको आत्मकथा पढेपछि सिद्धान्तमा हुर्किएका र व्यवहारमा डामिएकाहरूको कथा पढिरहेँ झैं लाग्यो । यो एउटा महत्वपूर्ण सामाजिक, न्यायीक दस्तावेज हो । यसले पीडितको आँखाबाट कानुनको संसार देख्न सिकाउँछ । न्यायको अर्थ फेरि परिभाषित गर्न प्रेरित गर्छ । साहित्यको मूल उद्देश्य मानवता हो भने यो कृति मानवता बचाउको बुटी हो । यो आत्मकथाहरू अदृश्य आँकलनभित्रको शून्यता हो, जसले भन्छ, अन्याय केवल अदालतमा हुन्न, कहिलेकाहीँ आफ्नै घरभित्रै शुरू हुन्छ । यो कृति केवल अपराधीको कथा मात्र होइन, न त पीडितको नै । यो एक त्यस्तो जीवनको दस्तावेज हो, जहाँ सामाजिक र न्यायिक चुलोमा पोलिएकोहरूको यथार्थको गन्ध हो, सामूहिक विफलताको दर्पण हो ।
यस कृतिमा प्रविष्ट सबै कथाहरू व्यक्ति स्वयंको स्वतन्त्र भनाइहरू मात्र भएकोले कानुनी रूपमा कति सत्यता छन् भन्न त सकिन्न । तर अधिकांश स्वभनाइहरूले कानुनी राज्यको खिल्ली उडाएको देखिन्छ । यसले गरिब, असहाय, निमुखहरूले कानुनी उपचार कसरी पाउने भन्ने गम्भीर प्रश्न उठाएको छ । हुन त व्यक्तिको एकल भनाई नै सत्य हो भन्न सक्ने आधार त केही छैन । आरोपीतको भनाई, मुद्धाको मिशिल, कानुन ब्यावसायीको राय विना पीडितको मात्रै भनाइहरू एकपक्षीय जस्ताको तस्तै आएकोले व्यक्तिले अरूलाई ढाँटे पनि स्वयंलाई ढाँट्न सकिदैन भन्ने नैतिक समर्थनले मात्रै पनि कानुनी राज्य चल्दैन । कृतिकार प्रा.डा.सविना श्रेष्ठलाई आगामी दिनमा आरोपलाई खण्डन गर्न सकिने खालको थप अनुसन्धान गरी कानुन ब्यावसायीहरूको रायसहित पुस्तक प्रकाशन गर्न सुझाव दिन चाहन्छु ।
बहुआयमिक ब्यक्तित्वका धनी बौद्धिक लेखन शिल्पी भएका, कोमल हृदयका धनी प्रा.डा.सविना श्रेष्ठको यो कृतिले जिज्ञासु र बौद्धिक पाठकलाई बौद्धिक खुराक त उपलब्ध गराएको छ नै, त्यो भन्दा पनि आमनागरिकलाई कानुनको हात लामो हुन्छ, त्यसबाट जोगिएर बस्न पनि सचेत गराएको छ । न्यायीक सम्पादनमा शक्ति र आर्थिक लाभमा नपरी मानवताको रक्षा गर्दै न्यायपूर्ण र अनुशासित समाजको निर्माण गर्न सम्बन्ध सबैपक्षलाई नैतिक दबाव दिने कार्य पनि पुस्तकले गरेको छ । अन्त्यमा, यति सुन्दर ग्रन्थ समाजलाई उपहार दिनुभएकोमा सर्जकलाई हार्दिक धन्यवाद तथा बधाई दिन चाहन्छु । साथै लेखकीय कार्य निरन्तर अघि बढिरहोस्, मेरो शुभकामना ।
✪ ✪ ✪
✪ समीक्षक चन्द्रलाल तामाङ्ग कवि तथा गीतकार हुनुहुन्छ ✪
