31/10/2025
शब्दपथ पुस्तक चर्चा
~~~~~~
💥बाबुराम श्रेष्ठको 'बूढो समय' कविताको रचनाशिल्प💥
✍️तुलसी गौतम
आकाश कालो लाग्छ
बादलका चाँदनी घेरा देखिँदैन
घाम चिसा छन्
धर्ती मलिन छन्
सम्बन्धहरू तुवाँलाले ढाक्दै छन्
बिहान; बिहान जस्तै लाग्दैन
रात; रात जस्तै लाग्दैन
एक्लिएर सम्झनाका ताँतीहरू एकोहोरो खनिइरहन्छन्
मायालुहरूले
मानसपटलमा काउकुती लगाइरहन्छ
अपसोच !
सपनाहरू खडेरीमा छन्
बिपनाहरू विश्राममा छन्
भविष्यहरू बेठेगानमा छन्
बिचरो बूढो समय !
कुनै बेला
उसको साहसले
हजारौं पटक सगरमाथाहरू पैतालामा हुन्थे
कयौं अरुणका गल्छीहरू निमेषभर वारपार हुन्थे
लेकका गुराँसहरू बटुलेर
सयौं यात्रीहरूको हातहातमा थमाइदिन्थे
साथमा एक मुस्कान काफी हुन्थे
भोकहरूमा
ऐंसेलु दुनोभरि रमाइरहँदा
रसिलो अमलाले पानीको प्यास मेट्दा
संसारभरिका खुशीहरू
आफ्नै पोल्टामा परेजस्तै
सम्बन्धहरू
कहिले हिमाल
कहिले पहाड
कहिले तराई
झर्ने/चढ्ने; ओहोरदोहोर गरिरहेका हुन्थे
चलेका ताता बाफहरूलाई
त्यो सिरिरी बतासले शुद्धीकरण गरेर
आनन्दका पलहरू फर्लक्क फर्लक्क पल्टिरहन्थे
यसरी
बूढो समय
स्वाभिमानको पोको खोलिरहन्थ्यो ।
पासपोर्ट र राहदानीको बजारमाथि
आकाशमा चील उड्छन्
बथानका बथान मान्छेहरू बोकेर
तिनीहरू झ्यालका सिसाबाट चिहाउँछन्
गौरव गर्छन् यसरी उडिरहँदा
पसिना खाडीमा बेचिन्छ
इमान खाडीमा बेचिन्छ
उमेर खाडीमा बेचिन्छ
चालीस कटेसी घरबार सम्झन्छन्
यता घरका पाली चुहिरहन्छन्
ढुकुटी मुसाले खनिरहन्छन्
घरमा केटाकेटी/बूढाबूढीमात्र छन्
खेतहरू बाँझा छन्, पट्पट फुट्छन्
जसरी आज
बूढो समयको गाला पटपट फुटिरहेछ ।
बेकारका छन् आजभोलिहरू
स्वार्थमा रुमल्लिएका छन्
ऊ पिच्छ थुक्छ आजभोलिहरूलाई
जसले तानाबानाहरू कोठामा बुनेर
मान्छेका मनहरू बारम्बार भत्काइरहेछ
असन्तुलित जिन्दगीहरू बजारमा फिँजाएर
बेरोजगारी कारखानाहरू खोलिरहेछ
घर-घरको दूरी बढाइरहेछ
हिजो एक छाक जोहो गर्नेहरूको नियति
आज उस्तै बेइमानहरू
क्यासिनोबाट आकाश छुने दाउ हानिरहेछ
यति ठूलो खाडल मेरै देशमा
देशका सिमानामा दिउँसै बलात्कृत छन्
तर, आजभोलिहरू
बारमा ककटेल पार्टीमा जमिरहेछन्
परिकार-परिकारका सेटमा
हाँसोका सिज्लरहरू झ्वाइँझ्वाइँ पारिरहेछन्
हातखुट्टा बाँधेर लडाएका बूढो समय
एक कुनामा घाइते छ ।
बेथितिहरू यतिविघ्न जो लामबद्ध छन्
सहर हुँदै गाउँ छिरेका छन्
दुब्लाहरू मोटा हुँदै गएका छन्
कोही बेतालमा जिन्दगीको बाँसुरी बजाइरहेछ
बेसुरमै धुन निस्कन्छ कि !
अहोरात्र प्रयासमा छन्
बहुरूपी मान्छेका चरित्रहरू
बाटाबाटामा फिँजारेर
मान्छे स्वयम्
समयलाई जबर्जस्ती बूढो बनाइरहेछ ।
१. #कवि_परिचय
बाबुराम श्रेष्ठ ‘यात्री’ नेपाली साहित्यका क्षेत्रमा सुनिरहेको नाम हो। तर अहिले उनले निरुपम श्रेष्ठको नामबाट साहित्यका विविध विधामा विचरण गरिरहेको तथ्य नेपाली साहित्यका पाठकलाई थाहा छ। साठी र सत्तरीको दशकमा सक्रिय भएका सशक्त नेपाली कवि हुन् । पेसाले शिक्षक रहेका उनले सामाजिक यथार्थ, समयको रूपान्तरण र मानवीय मूल्यहरूको क्षयजस्ता विषयहरूलाई आफ्नो कवितामा संवेदनशीलतापूर्वक अभिव्यक्त गरेका छन् । उनका कविता सङ्ग्रहहरू ‘देश स्वप्न’ (२०६३) र ‘बूढो समय’ (२०७९) प्रकाशित छन् । उनी यथार्थवादी दृष्टिकोणका कवि हुन् जसले समय, समाज र जनजीवनका अन्तरद्वन्द्वलाई कलात्मक ढङ्गले उजागर गर्छन् ।
२. #बूढो_समय_कविताको_मुख्य_भाव
कविता ‘बूढो समय’ ले नेपालको सामाजिक, आर्थिक र नैतिक अधोगतिको यथार्थलाई समयको प्रतीक प्रयोग गरेर चित्रण गरेको
छ । यहाँ “बूढो समय” देशकै रूपक हो, जुन कहिले सगरमाथा समान गर्विलो, साहसी र स्वाभिमानी थियो, तर आज थकित, घाइते र अपमानित बनेको छ । कवि भन्न चाहन्छन्-
हिजोको समयमा देश आत्मनिर्भर, श्रम र सदाचारले भरिएको थियो;
तर आज स्वार्थ, भ्रष्टाचार, विदेशप्रेम र असमानताले भरिएको छ ।
यसरी “बूढो समय” नेपालको विगतको गौरव र वर्तमानको पतनबीचको अन्तरद्वन्द्व हो ।
३. #कविताको_सन्देश
कविताको मुख्य सन्देश देशभक्तिपूर्ण र चेतनामूलक छ ।
कविले नेपाली समाजमा फैलिएको बेथिति, बेरोजगारी, स्वार्थ र नीतिहीन राजनीतिप्रति रोष प्रकट गरेका छन् । पसिना, इमान र उमेर खाडीमा बेचिनु नेपाली युवाको विडम्बना हो । देशभित्रका खेत बाँझा छन्, पाका पुस्ता र बालबालिका मात्र बाँकी छन्, जुन सामाजिक विघटनको प्रतिविम्ब हो । मानवीय मूल्य, सदाचार र श्रमको सम्मान हराएको समाजमा “समय” नै बूढो बन्न बाध्य भएको छ । यसरी कविले नेपालको अहिलेको अवस्थामाथि व्यङ्ग्य गर्दै सचेत गराएका छन्- देशको गौरव पुनर्जीवित गर्न जनचेतना, इमान र श्रमको पुनर्स्थापना अपरिहार्य छ ।
४. #नेपालको_हिजो_र_आजको_सामाजिक_परिवेश
कवितामा हिजो र आजबीचको तीव्र भिन्नता स्पष्ट छ । हिजोको नेपाल आत्मनिर्भर, श्रमशील, स्वाभिमानी, भावनात्मक र निस्वार्थ थियो । मानिसबीच सम्बन्ध र मायाको तातोपन थियो । सगरमाथा पैताला मुनि हुने गर्व, अरुणका गल्छी वारपार गर्ने साहस र लेकका गुराँस बटुल्ने हर्षले भरिएको समाज थियो । आजको नेपाल बेरोजगारी, बेथिति र विदेशमुखी बनिसकेको छ । युवा वर्ग श्रम बेच्न खाडी मुलुक जान बाध्य छन्, देशका खेत बाँझा छन्, घरमा बूढा र बालबालिका मात्र छन् । सहर र गाउँबीचको दूरी बढ्दै गएको छ, समाजमा असन्तुलन र स्वार्थको जाल फैलिएको छ । यसरी, कविले नेपालको विगतको गौरव र वर्तमानको विकृतिबीचको विरोधाभासलाई मार्मिक रूपमा प्रस्तुत गरेका छन् ।
५. #लेखन_शैली
बाबुराम श्रेष्ठ ‘यात्री’को लेखन शैली यथार्थवादी, प्रतीकात्मक र आलोचनात्मक छ । उनले “बूढो समय” जस्तो शक्तिशाली रूपक प्रयोग गरेर देशकै अवस्थालाई समयसँग तुलना गरेका छन् । चित्रात्मकता र बिम्बात्मकता अत्यन्त प्रभावकारी छन् ।
“सगरमाथा पैताला मुनि”, “गौरव गर्छन् यसरी उडिरहँदा”, “ढुकुटी मुसाले खनिरहेछन्”, “बूढो समयको गाला पटपट फुटिरहेछ” आदि दृश्यबिम्बहरूले कवितालाई जीवित बनाएका छन् । कविको भाषा सादा तर प्रभावशाली, भावना गहिरो तर सन्तुलित र वाणी विद्रोही
छ । कवितामा आवेदनात्मक र व्यङ्ग्यात्मक लय पनि पाइन्छ, जसले पाठकलाई सोच्न बाध्य बनाउँछ ।
६. #बूढो_समय_देश_र_समाजको_चेतनाको_रूपक
बाबुराम श्रेष्ठ ‘यात्री’ को “बूढो समय” कवितामा प्रयोग गरिएको “ऊ” र “बूढो समय” दुवै गहिरा प्रतीकात्मक सङ्केत हुन् । यी सामान्य व्यक्ति वा भौतिक समय होइनन्, देश र समाजकै चेतनाको रूपक (metaphor) हुन् ।
‘ऊ’ को प्रतीकात्मक अर्थ-
कवितामा “ऊ” शब्द प्रयोग गरिएको छ, जस्तै-
“ऊ पिच्छ थुक्छ आजभोलिहरूलाई...”
“उसको साहसले हजारौं पटक सगरमाथाहरू पैतालामा हुन्थे...”
यहाँ “ऊ” कुनै व्यक्तिलाई होइन, नेपाल देशकै रूपमा व्यक्त गरिएको चेतनशील आत्मा हो । कवि “ऊ” लाई मानवीय गुण (personification) दिँदै देशलाई एउटा बूढो, थकित र पीडित पात्रका रूपमा प्रस्तुत गर्छन् । ‘ऊ’ ले नेपालको आत्मा, जनताको सामूहिक चेतना, विगतको स्वाभिमान र आजको पीडाका साथै युगको थकान र विवशता जनाउँछ ।
यस अर्थमा “ऊ” ले देशको त्यो आत्मबल जनाउँछ, जुन कहिले सगरमाथा पैतालामुनि राख्थ्यो, तर अहिले समय र परिस्थितिले निस्तेज बनाइदिएको छ ।
💢‘बूढो समय’ को प्रतीकात्मक अर्थ :
“बूढो समय” कविताको मुख्य रूपक (central metaphor) हो ।
यो नेपालको वर्तमान युग वा अवस्था को प्रतीक हो, जसमा देशको उमेर होइन, तर उसको उत्साह, साहस र स्वाभिमान बूढो बनेको जनाइएको छ, जस्तै-
"बिचरो बूढो समय !”
“हातखुट्टा बाँधेर लडाएका बूढो समय एक कुनामा घाइते छ।”
यसले देखाउँछ- देशको वर्तमान अवस्था थकित, अन्यायग्रस्त र असहाय छ । मूल्य, नैतिकता र आदर्श बूढा भएका छन् । जनताका सपना, श्रम र सम्भावना निष्क्रिय बनेका छन् । अर्थात्,
“बूढो समय” = आजको नेपाली समाज र शासनप्रणालीको थकित मनोवस्था हो, जहाँ इमान, श्रम र देशप्रेम बूढा भइसकेका छन्,
तर आत्मा अझै बाँकी छ, चेतना अझै बाँकी छ । त्यसैले कविले “ऊ” लाई अझै चेतनशील र प्रतिरोधी रूपमा देखाएका छन् । यसरी,
“ऊ” देशको आत्मा, चेतना, स्वाभिमान र जनताको सामूहिक रूप हो भने “बूढो समय” नेपालको वर्तमान युग/सामाजिक अवस्था, जहाँ मूल्य र आदर्श थकित छन् भन्ने हो ।
७. #निष्कर्ष
‘बूढो समय’ कवि बाबुराम श्रेष्ठ ‘यात्री’को एउटा गहिरो यथार्थवादी कविता हो जसले नेपालको हिजोको गौरवशाली इतिहास र आजको पतित, स्वार्थी, विकृत सामाजिक अवस्थाबीचको भयानक दूरी चित्रित गर्छ । कविले देखाएका छन् कि समय आफैं बूढो होइन, मानिसका चरित्र र सोच बूढा बनेका हुन् ।
यसरी, यो कविता नेपालको चेतनाको दर्पण हो । देशलाई फेरि युवा र स्वाभिमानी बनाउन सबै नेपालीले आत्मसमीक्षा गर्नुपर्ने गहिरो सन्देश दिन्छ ।
🌸🌸🌸
