25/09/2025
२१औँ शताब्दीमा शिक्षा:कक्षा र पुस्तक भन्दा पर
पिताम्बर पौडेल
कल्पना गर्नुहोस्, तपाईं एउटा यस्तो संसारमा हुनुहुन्छ जहाँ रोबोटहरूले समाचार लेख्छन्, जलवायु परिवर्तनले नयाँ चुनौतीहरू ल्याइरहेको छ, र सामाजिक असमानताले हामीलाई सोच्न बाध्य बनाइरहेको छ। यस्तो बेलामा, शिक्षा हाम्रो लागि आशाको उज्यालो बन्छ। तर यदि हामीले शिक्षालाई पुरानो घोकन्ते पढाइको सट्टा, एउटा बहुआयामिक हीराको रूपमा हेर्न थाल्यौं भने के होला?
यो हीराका सातवटा चम्किला पक्षहरू—दार्शनिक, संज्ञानात्मक, सामाजिक, प्राविधिक, आलोचनात्मक, रूपान्तरणकारी र भावनात्मक—ले सिकाइलाई केवल तथ्यहरू भन्दा धेरै कुरा बनाउँछ। यी पक्षहरूले हामीलाई बुद्धिमान, दयालु र संसार बदल्ने मान्छे बनाउँछन्। यो केवल एउटा विचार होइन, यो शिक्षक, अभिभावक र नीति निर्माताहरूका लागि एउटा प्रेरणादायी निम्तो हो। जब विद्यालयहरूले महामारीपछिको पुनरुत्थान र डिजिटल प्रविधिको एकीकरणसँग जुधिरहेका छन्, यी पक्षहरूले हामीलाई समावेशी, प्रभावकारी र रोमाञ्चक सिकाइतर्फ डोर्याउँछ। आउनुहोस्, यी प्रत्येक पक्षलाई सरल, रमाइलो र प्रेरणादायी तरिकाले बुझौं।
दार्शनिक पक्ष: सिकाइको साँचो माने के हो?
शिक्षाको दार्शनिक पक्षले हामीलाई ठूला र गहकिला प्रश्नहरू सोध्न प्रेरित गर्छ: हामी किन सिक्छौं? शिक्षाले हामीलाई कस्तो मान्छे बनाउँछ? यो पक्ष शिक्षाको मुटु हो, जसले हामीलाई किताबी ज्ञानभन्दा माथि उठेर जिम्मेवार, विचारशील र दयालु नागरिक बन्न प्रेरणा दिन्छ। सन् १९१६ मा जोन डेवीले आफ्नो पुस्तक डेमोक्रेसी एण्ड एजुकेशन मा भनेका थिए, “शिक्षा भनेको तथ्यहरूको थुप्रो होइन, यो त लोकतन्त्र, राम्रो चरित्र र नैतिक सोचलाई फुलाउने बाटो हो।” उनको भनाइ थियो, शिक्षा एउटा रमाइलो यात्रा हो, जहाँ हामी अनुभव र सोचाइबाट सिक्छौं।
आजको संसारमा, जब एआई र च्याटबटहरू कक्षाकोठामा छिरिरहेका छन्, हामीले सोध्नुपर्छ:
के यी प्रविधिहरूले सिकाइलाई गहिरो बनाउँछन् कि केवल मेसिनजस्तो बनाउँछन्? अनुसन्धानकर्ता नील सेल्विन (२०२२) भन्छन्, “शिक्षक र विद्यार्थीबीचको मानवीय सम्बन्धले नै सिकाइलाई विशेष बनाउँछ।” यो सम्बन्धले हामीलाई जिज्ञासु, निष्पक्ष र सधैं सिक्ने बानी बसाल्न प्रेरित गर्छ। उदाहरणका लागि, एउटा शिक्षकले विद्यार्थीलाई प्रश्न सोध्न प्रोत्साहन गर्दा, तिनीहरूले किताबभन्दा बाहिरको संसार बुझ्छन्। यो पक्षलेहामीलाई सम्झाउँछ कि शिक्षाको लक्ष्य केवल जागिर पाउनु होइन, बरु जिज्ञासा, निष्पक्षता र जीवनभर सिक्ने जोश बोकेर हिँड्नु हो।
संज्ञानात्मक पक्ष:
दिमागलाई चम्किलो बनाउने यो पक्ष हाम्रो दिमागको जादूको बारेमा हो—हामीले कसरी सिक्छौं, समस्याहरू समाधान गर्छौं र नयाँ कुरा बुझ्छौं। आजको इन्टरनेट युगमा, जहाँ हरेक सेकेन्डमा जानकारीको बाढी आउँछ, यो पक्षले हामीलाई सही र गलत जानकारी छुट्याउन सिकाउँछ। डेभिड जोनासेन (२०००) भन्छन्, “सिकाइ भनेको तथ्यहरू रट्ने होइन, बरु अन्वेषण, प्रयोग र आफ्नै बुझाइ बनाउने हो।” यो भनेको किताब पढेर मात्र होइन, नयाँ समाधानहरू सोचेर संसारसँग जोडिनु हो।
उदाहरणका लागि, कल्पना गर्नुहोस्—एउटा विद्यार्थीले अनलाइन सिमुलेशन मार्फत जलवायु परिवर्तनको डेटा हेर्छ। उसले तथ्यहरू मात्र सिक्दैन, नयाँ समाधानहरू पनि निकाल्छ, जस्तै नयाँ प्रविधि वा नीति। डिजिटल साक्षरता यहाँ ठूलो कुरा हो। जुडिथ वुग्ट र नताली रोब्लिन (२०१२) का अनुसार, यो भनेको जानकारी खोज्ने, जाँच्ने र बुद्धिमानीसँग प्रयोग गर्ने कला हो। यो सीपले हामीलाई लचिलो र आलोचनात्मक सोच राख्न सिकाउँछ, जुन आजको बदलिँदो संसारमा अति जरूरी छ। यो पक्षले हामीलाई नयाँ प्रविधिहरूसँग तालमेल गर्न र रचनात्मक बन्न तयार गर्छ।
सामाजिक पक्ष: सँगै सिक्दा रमाइलो
हामी मान्छेहरू सधैं एकअर्कासँग जोडिएर सिक्छौं। यो सामाजिक पक्षले हामीलाई सँगै काम गर्न, कुराकानी गर्न र समुदाय बनाउन प्रेरित गर्छ। लेभ भिगोत्स्की (१९७८) भन्छन्, “जब हामी साथीहरूसँग सिक्छौं, हाम्रो प्रेरणा र समस्याहरू समाधान गर्ने शक्ति बढ्छ।” यो पक्षले सिकाइलाई रमाइलो बनाउँछ, किनभने हामी एकअर्कालाई सहयोग गर्छौं। यो पक्ष समानताको बारेमा पनि हो। ग्लोरिया लाडसन-बिलिंग्स (२००६) भन्छिन्, “शिक्षाले सबैलाई समान अवसर दिनुपर्छ, चाहे उनीहरू जुनसुकै जात, पृष्ठभूमि वा आर्थिक अवस्थाका हुन्।” विद्यालयहरू साना संसार जस्ता हुन्छन्, जहाँ विद्यार्थीहरूले मित्रता बनाउँछन्, दयालु बन्छन् र समाजमा राम्रो योगदान दिन सिक्छन्। चाहे काठमाडौंको कक्षाकोठा होस् वा विश्वभरका विद्यार्थीहरू जोडिएको अनलाइन फोरम, यो पक्षले देखाउँछ कि सँगै सिक्दा सिकाइ गहिरो र रमाइलो हुन्छ।
प्राविधिक पक्ष: सिकाइलाई जादुमय बनाउने
प्रविधिले शिक्षालाई रमाइलो, सजिलो र सबैको पहुँचमा पुर्याउँछ। यो पक्षले हामीलाई कम्प्युटर, एप्स र एआई जस्ता उपकरणहरू बुद्धिमानीसँग प्रयोग गर्न सिकाउँछ। पुण्य मिश्रा र म्याथ्यू कोहलर (२००६) भन्छन्, “प्रविधिलाई राम्रो शिक्षण र सामग्रीसँग जोड्नुपर्छ, तब मात्र यो प्रभावकारी हुन्छ।” उदाहरणका लागि, अनलाइन भर्चुअल प्रयोगशालामा विद्यार्थीहरूले विज्ञानका प्रयोग गर्छन्, जसले सिकाइलाई जीवन्त बनाउँछ।
नेपालको कुनै गाउँमा वा ठूलो शहरमा, खान एकेडेमी जस्ता प्लेटफर्महरूले सबैलाई सिक्ने मौका दिन्छ। तर प्रविधि प्रयोग गर्दा हामीले रचनात्मकता र मानवीय मूल्यहरू बिर्सनु हुँदैन। यो पक्षले शिक्षालाई आधुनिक बनाउँछ र विद्यार्थीहरूलाई डिजिटल संसारमा सफल हुन तयार गर्छ, तर साथै नैतिकताको ख्याल राख्छ।
आलोचनात्मक पक्ष: संसारलाई राम्रो बनाउन प्रश्न सोध्ने
यो पक्षले हामीलाई अन्याय, असमानता र समस्याहरूविरुद्ध बोल्न सिकाउँछ। पाउलो फ्रेरे (१९७०) ले आफ्नो पुस्तक पेडागोजी अफ द अप्रेस्ड मा भनेका छन्, “शिक्षाले हामीलाई स्वतन्त्र बनाउँछ, जसले हामीलाई गलत कुराहरूलाई चुनौती दिन सशक्त बनाउँछ।” यहाँ भावनाले ठूलो भूमिका खेल्छ। जब हामी जलवायु परिवर्तन वा सामाजिक असमानताको बारेमा भावुक हुन्छौं, हामीले सिकेका कुराहरूलाई वास्तविक
