20/12/2024
संस्कृति
मुन्धुम मन्थन : सीमान्तकृत ‘न्यारेटिभ’
मुन्धुमको थप व्याख्या आवश्यक
बैरागी काइँला
१८ आश्विन २०८१, शुक्रबार
मूलतः म कविता लेख्ने मान्छे हो । तर, मैले नलेखेको धेरै भयो । मैले गरिराखेका कामहरु याक्थुङ लिम्बूको मुन्धुम सम्बन्धी लोकवार्ता विद्याअन्तर्गत आउने विषयमा धेरै अगाडिदेखि काम गरिराखेको थिएँ । याक्थुङ मुन्धुममाथि मैले पहिला गरिरहेका कामहरुमा धेरै परिमार्जनहरु गर्नुपर्ने रहेछन् । भ्याएसम्म र सकेसम्म तिनीहरुलाई परिमार्जन गर्दैछु ।
मुन्धुमभन्दा हामी लिम्बूहरु खासमा ब्रह्माण्डदेखि पृथ्वी र मानिस लगायत यो चराचर जगतको सृष्टि बर्णन हो भनेर बुझ्छौं । सृष्टिलाई पूर्णता दिने नश्वर चोलाधारी मानिसको उत्थान र पतन, उसले उत्तर जीवनका लागि गरेका संघर्ष, अर्थात बाँच्नका लागि गरेका संघर्ष, हितकारी र अहितकारी देवी देवताका परिकल्पना, पूजा र अनुष्ठान पनि एकैचोटि बुझ्छौं । अर्थात, आख्यानमात्र होइन, मिथ मात्र होइन, रिचुअल (अनुष्ठान) पनि एकैचोटि बुझ्छौं ।
मुन्धुम याक्थुङ पूर्खाको गाथा हो । अब अनुष्ठान कसरी गर्ने, कतिवटा रेखी हाल्ने, अनुष्ठान गर्दा लिम्बूले कतिवटा केराको पात ओच्छ्याउने, सुल्टो कि उल्टो राख्ने, सिधा ओच्छ्याउने कि क्रस पार्ने आदि यसका विधानसहित मुन्धुममा व्याख्या गरिएको कुरो पनि बुझिन्छ, आख्यानमात्रै होइन ।
हामीलाई लिम्बू जातीय पुरोहितहरुले हाम्रा लागि सबै कुरा विषेश अवसरमा अर्थात पूजा अनुष्ठानमा मुन्धुम गाएर सुनाउँछन्, भनिदिन्छन् । यो गायनसँगसँगै अनुष्ठान पनि सम्पन्न गरिदिन्छन् ।
हाम्रा जातीय पुरोहितलाई हामी साम्बा, येवा, येमा, फेदाङमा भन्छौं । यिनीहरुका आफ्नै–आफ्नै वर्ग र विषयगत कार्यक्षेत्रहरु छन् । श्रुति परम्परागत मुन्धुम हाम्रा जातीय पुरोहितहरुले मुखमुखै भन्दै आएको जो छ, अहिलेसम्म अलिखित छन् । लिखित रुपमा वा पुस्तकका रुपमा पछिल्लो समयमा हामीले राखे पनि पुजाअनुष्ठान गर्दा पुरोहितहरुले पढेर गर्दैनन् । मौखिक रुपमा नै गाउँदै आएका छन् आजसम्म । एउटा ओरेकल (आकाशवाणी) का आधारमा उनीहरुले गर्ने हो ।
सृष्टि उत्पतिको बर्णन गाउने जातीय पुरोहितलाई हामी मूलतः साम्बा भन्छौं । तर, साम्बा नभएका बेलामा फेदाङमाले पनि गरिदिन्छ, येवा र येमाले पनि गरिदिन्छन् । येवा (पुरुष पुरोहित) को विपरीत लिङ्ग येमा (स्त्री पुरोहित) हुन्छ । तर, लिम्बूमा फेदाङमा र साम्बाको विपरीत लिङ्ग हुँदैन ।
मुन्धुमको थप व्याख्या जरुरी
मुन्धुमको थप व्याख्या र विष्लेशण गर्न धेरै आवश्यक छ । किनभने कसैले मुन्धुमभन्दा त्यसलाई मनमनै भावानुवाद गरेमा नेपालीमा प्रचलित शब्द वेद, मिथक, पौराणिक आख्यान भनेर मात्रै बुझ्छौं । पौराणिक आख्यानहरु कल्पनाका आधारमा अडिएको हुन्छ । मिथक पनि त्यही हो । मुन्धुम पनि त्यै हो तर के भने त्यसमा विश्वास र आस्थाहरु जाति र समुदायसँग जोडिएको हुन्छ । त्यसैले त्यसको सांस्कृतिक र धार्मिक महत्व ठूलो हुन्छ । त्यसकारण हामीले यसलाई कल्पनाको बस्तु हो भनेर मात्रै उडेर हिँड्ने वा उडाएर हिँड्ने गर्यौं भने हाम्रो अहिलेसम्मको जति पनि प्राप्ति छ, सप्पै ध्वस्त हुन्छ । त्यसकारण समय सुहाउँदो रुपमा यसलाई व्याख्या गर्दै जानु पर्छ भन्ने मेरो धारणा हो ।
व्याख्या कसरी गर्ने त ? व्याख्या त भाषा हो । हामीले अहिलेसम्मको याक्थुङ लिम्बू जातीय उत्थान र पतनको जो कुरा गर्छौं, यसलाई कल्पनाकै कुरामात्रै मान्यौं भने यो त कुनै एउटा दन्त्यकथा जस्तोमात्र हुन्छ । तर, हामीले मानिआएका यी महाआख्यानका कथाहरुमाथि, हाम्रा पूर्खाका गाथाहरुप्रति हाम्रो अपार विश्वास र आस्था भएको हुनाले यसलाई हामीले हाम्रो जीवन शैलीअनुसार अनुसरण गरेका छौं /हौं ।
मुन्धुमलाई धार्मिकताको रुप दिएर पनि बडो पालन गरिल्याएको छ । अर्थात हाम्रो सांस्कृतिक धार्मिक जीवनको एउटा आधार बनाएर हिँडिरहेका छौं । जुनदिन हामी यो मुन्धुम कल्पना हो, हाम्रो होइन भन्छौं, त्यसदिन हामी मान्छे त हुन्छौं, तर आफूलाई याक्थुङ लिम्बू नभने पनि हुन्छ । मान्छुे मात्र हुँं भन्दा भइगयो नि । तर, याक्थुङ लिम्बू भनेपछि उसले आफ्नो मुन्धुममाथिको जीवनको जुन आधार छ, त्यसलाई बिर्सनु हुँदैन । मुन्धुमको यो एउटा ठूलो महत्व हो ।
तर, मुन्धुमको राम्रो व्याख्या भइसकेको छ जस्तो मलाई लाग्दैन । किनभने, अहिलेसम्म व्याख्या गर्नेहरु कसले गरे त भन्दा हामीजस्तै मुन्धुम अलिअलि सुन्नेले मात्रै त गर्यो । साम्बा, येवा येमा, फेदाङमाहरुले राम्ररी व्याख्या गर्न सकेका छैनन् । र, उनीहरुले गरिरहने कुरा पनि भएन ।
आजभोलि भर्खरमात्र केही युवाहरु येवा साम्बा उत्रेकाहरु शिक्षित पनि हुँदैछन् । शिक्षित भइसकेपछि फेरि परम्परागत रुपमा थान थपना गाडेर पूजा अनुष्ठान गर्न लजाउँदा रहेछन् । त्यसो गर्दा हाम्रा सारा जातीय ज्ञान र विद्या नष्ट हुँदो रहेछ । यसो गर्ने त को छ भन्दा हाम्रा येवा, येमा, साम्बा, फेदाङमाहरु नै हो ।
शैक्षिक दृष्टिकोणले उनीहरुमा आधुनिक शिक्षा र ज्ञानको कमी हुन्छ । आधुनिक शिक्षाको दृष्टिकोण राखेर गर्ने मुन्धुमको व्याख्या गर्ने दक्षता उनीहरुमा कम हुन्छ । सुनिआएकोसम्म उनीहरुले गर्छन् । उनीहरुले अरुलाई रिले गरिरहेका छन् । त्यसलाई हामीले अहिलेको समय सुहाउँदो व्याख्या गर्नुपर्छ ।
मुन्धुमको व्युत्पति
मुन्धुम भन्ने शब्दबारे केही कुरा राख्छु ।
यो सृष्टि ब्रह्माण्डको उत्पति अनि सृष्टिको प्रकृया, र सृष्टिकर्ताको उपस्थितिको वर्णन भएको लिम्बू मौखिक शास्त्रलाई हामी मुन्धुम भन्छौं । त्यो शास्त्र मान्छेको उत्पतीमा आएर टुंगिदैन । मान्छेको सर्भाइवल (जीवन अस्तिवको) लागि गरेका अनेक सघर्ष छन्, त्यसको पनि बर्णन गर्छ ।
मुन्धुम शब्दमा यति ठूलो शक्ति छ भने यही शब्दका आधारमा मुन्धुम के हो त ? किन नहेर्ने त जस्तो लाग्यो मलाई । यसका लागि व्युत्पति शास्त्र जान्न पर्यो, जुन भाषा वैज्ञानिकहरुको कुरा हो । कसरी मुन्धुम भन्ने शव्दको व्युत्पति हुन्छ ? त्यो भाषा वैज्ञानिकहरुले गर्ने कुरा हो ।
मुन्धुम शब्द ‘मुन्’ र ‘थुम्’ दुईवटा क्रियापदको धातु मिलेर बनेको छ । यसबारेमा मैले विभिन्न समयमा भेट हुँदा प्रदीप मेन्याङ्बोजीलाई पनि पहिले भनेको थिएँ होला । जीवन र जगतलाई चलायमान राख्ने शास्त्र हो याक्थुङ मुन्धुम ।
जुन दिन हामी गतिशील हुन छाड्छौं, सबै ठप्प हुन्छ । स्थिर हुन्छ । हामीमा कुनै परिवर्तन आउँदैन । जुन दिन हामीमा कुनै परिवर्तन आउँदैन, ढुङ्गा जस्तो हुन्छौं । हिरामोती, सुनजस्तो हुन्छौं । हामीलाई चलाउन अर्कै बस्तु चाहिन्छ । कलाको बस्तु हुन्छौं । आफ्नो जीवन्त जीवन बाँच्ने मान्छेका रुपमा रहँदैनौं । यसकारण जीवनको यो जुन गतिशीलता छ, चेतनाले युक्त चोला पाएको याक्थुङ लिम्बू समुदायले आफ्नो जीवन र जगतलाई हेर्ने एउटा व्यापक दृष्टिकोण नै मुन्धुम हो ।
किनभने, मुन्धुम भन्ने शब्दको बनावट नै यस्तै छ । जसले एउटा गतिमयता, शक्ति र बल के हो भन्ने कुराको आग्रह गर्छ । गतिशील हुनलाई फोर्स चाहिन्छ । विज्ञानमा फोर्सको कुरा आउँछ । ‘भेलोसिटी’को कुरा आउँछ । ‘मुभमेन्ट’को कुरा आउँछ, ‘स्पिड’को कुरा आउँछ । त्यसलार्ई केले चलाउछ त ? त्यो प्रकृति के हो त ? भन्ने कुरालाई खोज्नु जरुरी छ ।
खोज्ने कुरामा जुन चिज अप्ठ्यारो छ, त्यसलाई सरल तरिकाले सम्पन्न कसले गर्छ त ? कमजोरले गर्न सक्छ ? गर्न सक्ने त बलियो नै हो, जोसँग क्षमता छ । क्षमता हुनेले जस्तोसुकै अप्ठ्यारोलाई पनि पार लगाउन सक्छ । त्यो क्षमता ज्ञानमा छ । लिम्बूका लागि ज्ञान के हो त भन्दा मुन्धुम हो । याक्थुङ लिम्बूका लागि मुन्धुम एउटा ज्ञान र चेतनाको शास्त्र हो । फरक यति हो, उहिले लिखित थिएन । मौखिकरुपमा जीवन्त थियो।
याक्थुङ लिम्बूमा मुन्धुम शब्द दुईवटा क्रियाले बनेको रहेछ । एउटा ‘मुम्मा’ र एउटा ‘थुम्मा’ । यहाँ शब्दको अन्तमा आएको ‘मा’ भनेको नेपालीको ‘नु’ भने जस्तै हो । ‘इन्फिनिटी मार्कर’ भन्नुहुन्छ नि मास्टरहरुले व्याकरण पढाउँदा । नेपालीमा असमापक क्रियाको चिन्हजस्तै ‘गर्’ प्लस ‘नु’ । ‘नु’ चाहिँ ‘इन्फिनिटी मार्कर’ भयो । ‘गर्’ चाँहि धातु भयो, त्यसको रुट ।
लिम्बूमा ‘मा’ चाहीँ ‘इन्फिनिटी मार्कर’ रहेछ भनेर भन्नु पर्यो । ‘मुन्’ अनि ‘मा’ । याक्थुङ लिम्बूभाषाको ‘मुन’ भनेको नेपालीमा ‘हल्ल’ मात्रै भयो । ‘मा’ भनेको ‘नु’ । अर्थात ‘हल्लनु’ । यो ‘इन्ट्रान्जिटिभ भर्ब’ (अकर्मक क्रिया) भयो । यसका त दुईवटा रुप हुन्छन् । ‘मुन्’ अनि ‘मा’ जोड्दा ‘मुम्मा’ हुन्छ । नेपालीमा ‘हल्ला’ प्लस ‘उनु’ पनि हुन्छ । दुवैलाई जोडेर भन्दा ‘मुन्मा’को अर्थ ‘हल्लाउनु’ हुन्छ । यो सकर्मक भयो । ‘हल्लाउनु’ अनि ‘हल्लिनु’ भनेको आफैं गतिशील रहिरहनु हो ।
पृथ्वी आफ्नै अक्षमा घुमिरहेन भने २४ घण्टा समय नै हुँदैन । रात र दिन नै हुँदैन । स्थिर बस्यो भने घाम लागेको लागैकै हुन्छ । त्यसकारण यो गतिमयता भनेको जीवन हो । दाना (बिउ) बारीमा रोपिन्छ, उम्रिन्छ, टुसा हुन्छ, विरुवा हुन्छ, फल्छ । त्यो समाप्त हुन्छ । फेरि दाना हुन्छ । यो जीवनको चक्रलाई गतिशील तुल्याउने चक्रवत रहन्छ । यो क्रियाको अर्थले बहुत ठूलो चिज दिँदो रहेछ ।
अर्को, योसँग जोडिने क्रिया ‘थुम्’ मा ‘थुम’ अनि ‘मा’ रहेको छ । यसका दुईवटा अर्थ छन् । कोही मानिस बलियो छ भने ‘हेन् मना थुम्’ (यो मान्छे बलियो छ) भनिन्छ । त्यो काम गर्न कडा छ है भन्नुपरे पनि ‘हेन् याम्बकिन् थुम्’ भनिन्छ । कडा पनि हो यसको अर्थ । बलशाली हुनु पनि हो ।
जुन चिज अप्ठ्यारो छ, सामान्यले गर्न सक्दैन, कसले गर्न सक्छ ? जोसँग बल छ, तागत छ । यसरी एउटै क्रियाले दुइटा चिज बताउँदो रहेछ । अर्थात गतिशील ब्रह्माण्ड भनौं वा पृथ्वी भनौं वा यो चराचर जगतको प्राचीन समयको बर्णन गर्ने शास्त्रलाई याक्थुङ लिम्बूहरुका आदिम पूर्खाले मुन्धुम भने । जुन मौखिक शास्त्रको रुपमा प्रचलित छ । अहिले चाहिँ बिर्सँदै जाला कि भनेर हामी धेरैले लिपिवद्ध गर्न थालेका छौं ।
मुन्धुमलाई लिपिवद्ध गर्न थालेको पनि झण्डै–झण्डै दुईसय बर्षको इतिहास छ । अहिले धेरै मुन्धुमहरु लिखितरुपमा वा पुस्तकका रुपमा भए पनि अहिले पनि हाम्रो परम्परा के छ भन्दा साम्बा, येवा, येमा, फेदाङमाले अनुष्ठान गर्दा त्यो लिपिवद्ध भएको मुन्धुमको पुस्तक पढेर मुन्धुम फलाक्दैनन् । इमानसिं चेम्जोङले बटुलेको मुन्धुम पढेर ती साम्बा, येमा येमा फेदाङमाले कुनै अनुष्ठान गर्दैनन् । मैले बटुलेको मुन्धुम पढेर पनि गर्दैनन् । उनीहरुले गाउने, वाचन गर्ने वा फलाक्ने भनेको त उनीहरुको मुखमा आएको जे छ, जानेको र सिकेको ज्ञान जे छ, त्यो गाउँछन् ।
त्यसो गर्दाखेरि पाठान्तर भन्छन् नि, टेक्समा केही हेरफेर हुन्छ कि भनिन्छ । हेरफेर त हुन्छ । जीवन्त चिजको हेरफेर हुन्छ । बाँस उम्रिन्छ, खपेटा लाग्छ, बाहिर बोक्रा लाग्छ, आफैं झर्छ, आफैं बढ्छ, आफैं मर्छ । यो भएन भने जीवनै रहँदैन ।
जीवन्त भएन, हेरफेर भएन भने वेद आजभन्दा चार–पाँच हजार बर्षअगाडि लिखित भयो, वेदजस्तै स्थिर रहन्छ, फेरिँदैन । त्यो त डेथ टेक्स्ट भयो । मृतपाठ भयोे । त्योभित्रका कुरा राम्रा छन्, तर पाठमा मृत । अदली बदली हुँदैन ।
तर, लिम्बूको मुन्धुम मौखिक भएको हुनाले ताप्लेजुङको एउटा फेदाङमाले गाउँदा त्यही चिजलाई अर्को भाषाको संरचनामा गाउँछ । तेह्रथुमकोले अर्को संरचनामा, पान्थरकोले अर्को संरचनामा । मुल कुरो र चुरो चाहिँ त्यही हो, तर भाषाको बनोट र अभिव्यक्त गर्ने शैली, प्रस्तुत गर्ने तौरतरिका भिन्न हुन्छ । यो चाहिँ अलिखित साहित्यको एउटा स्वरुप हो । यसको गुण हो । कुरो त्यहीँ रहँदो रहेछ तर भाषा (लवज) फरक हुन्छ । संरचनामा केही भिन्न हुन्छ ।
लयको कुरा उस्तै हो । हाम्रो मिटरमा गन्दै गयो भने मात्राको हिसाबमा पाँच–छ, पाँच–छ होला, या चार भयो भने अलिकति तानेर घाँटीमा घुमाएर फेरि गाउँला । लय मिलाउँला । तर, चुरो कुरो त्यही हो । यो चिजलाई हामीले नयाँ ढंगले व्याख्या गर्दा मनुष्यको जीवनमा आइलाग्ने कठिनतम समस्याहरुलाई पार लगाउन सहज हुन्छ । उदाहरणका लागि रिसईवी, छलकपट, लोभ लालचबाट पार लगाउन मद्दत गर्ने शक्ति सामर्थ्य जोसँग छ, जसले सामर्थ्य दिन्छ, त्यो ज्ञानको पुञ्ज वा संग्रह मुन्धुम हो भनेर हामीले व्याख्या गर्न थाले कसो हुन्छ ? यस्तो दृष्टिकोण बनाएर म त्यो हिसाबले अगाडि बढ्दैछु ।
मलाई लाग्छ, हामीले यसरी व्याख्या गर्यौं भने धेरै नै गहनतासँग मुन्धुमलाई बुझ्छौं ।
याक्थुङ लिम्बूको ईश्वर ‘तागेरानिङ्वाफुमाङ’
सामान्यतया लिम्बूको माङ शब्द भनेपछि ईश्वर भने पनि भयो । क्यापिटल जीओडी ‘गड’ भने जस्तै । अथवा सामान्यता ‘डेइटिज’ भनेर पनि बुझ्न सकिन्छ । ‘डेइटिज’लाई हामी देवी देवता भनेर पनि बुझ्छौं । देवी देउता र ईश्वरमा के फरक हुनुपर्ने ? ईश्वर निर्गुण पनि हुन सक्छन् ।
लिम्बूको मुन्धुमअनुसार त देवी देउता त मान्छेको देहअनुसार आङमा चढछ । जसलाई हामी ‘थक्लेसाम्माङ’ भन्छौं । जीउ शरीर भएको देउता, ईश्वर अर्थात देहधारी । अर्थात ईश्वरको अवतार चरित्र । हाम्रोमा (हिन्दु) मा यो ब्रह्मा, विष्णु कृष्ण छन् नि, हातमा शंख, चक्र, गदा के–के बोकेको देखिन्छ नि, सरस्वतीलाई पनि विणा बजाइरहेको देखिन्छ, त्यो त तस्वीरमा बनाउन सकियो । परिकल्पना गर्न सकियो । तर, निर्गुण र निराकारलाई परिकल्पना गर्नैै सक्तैनौं हामी ।
के हो त त्यो निर्गुण निराकार ? जसलाई आकारमा देख्न सकिन्न । जसको रस, रुप, गन्ध थाहा पाउन सकिन्न । हामी न त ईश्वरको स्वाद चाखेर थाहा पाउन सक्छौं । न त सुँघेर गन्ध थाहा पाउन सक्छौं । न छामेर आकार नै थाहा पाउन सक्छौं । यो कुरा लिम्बूका ती प्राचीन बुढा पुर्खाले कसरी जानेका ? हामी देवारी, धामी (साम्बा, येवा येमा, फेदाङमा) भनेर हेप्छौं हिजोआज । तिनीहरुले कसरी कन्ठस्तै गर्न सकेका होलान् ? कसरी जानेका होलान् ? यही आश्चार्यजनक छ ।
हाम्रा पुर्खासँग औपचारिक ज्ञान पनि थिएन । उनीहरुसँग भएको ज्ञान भनेको यो नेचर (प्रकृति) को अब्जर्भेसन (अवलोकन, निरीक्षण) को कुरालाई कति गहिरोसँग हेरेका रहेछन् । अनि यो नजानिने ईश्वरलाई दुईवटा शब्द लगाएर विशेषणका रुपमा प्रयोग गरे । एउटा ‘तागेरा’, एउटा ‘निङ्वाफु’ भने ।
लिम्बूले माङ भनेकोलाई ‘तागेरानिङ्वाफुमाङ’ भन्यो भने मात्र राम्ररी बुझ्छ । ईश्वरकै कुरा गर्दा, ईश्वर देखिँदैन । देउता भनेर मात्रै हिड्यौं भने पार पाउँदैनौं । हाम्रा पुर्खाले कसरी तागेरा भने त ? लिम्बुले आफ्नो ईश्वरलाई किन तागेरा माङ भन्यो ? किन तागेरा लगायो ? किन युगेरा भनेनन् ? किन फेगेरा भनेनन् ? किन थाङ्गेरा भनेनन् ?
परबाट मात्रै आउनेचाहिँ देउता भएको भए फेगेरा लगाउँथे (भन्थे) होला । माथिबाट तलमात्रै आउन सक्ने भए युगेरा भन्थे होला, तलबाट माथि मात्र आउन सक्ने भए थाङ्गेरा भन्थे होला । तर, जतैबाट पनि आउन सक्ने देउता हो । देउता, ईश्वर भनेको सर्वव्यापी हो । परबाट मात्र आउने, माथिबाट मात्रै आउने, तलबाट बाटमात्रै आउन सक्ने भए केको शक्ति छ त त्योसँग ? त्यो त सर्वशक्तिमान ‘अलमाइटी गड’ त हुँदैन । त्यसकारण सर्वशक्तिमान हुनलाई त जहीँबाट आउन सक्छ ।
त्यसो भए के हो त यो ‘तागेरा’ ? के हो त ‘निङ्वाफु’ ? के हो ‘माङ’ ? यी शब्दहरु मुख्य कडीका रुपमा आएका छन् । ईश्वरलाई विशेषित गर्ने शब्द के हुन् त ? तिनको अर्थ के हो ? तिनले देखाउन र भन्न खोजेको के हो त मुन्धुममा ? यी कुरामा म यहाँहरुलाई अलिकति राख्छु ।
‘माङ’ त भनियो । ईश्वर त भनियो । देहधारीरुपमा आएर हामीले अर्को शब्द थपेर ‘साम्माङ’ पनि भन्छौं । तर ‘माङ’लाई विशेषित गर्ने ‘तागेरा’ के हो र ‘निङ्वाफ’ के हो भन्ने कुरा हेरौं ।
यो ‘ता’ र ‘गेरा’ भन्ने दुईवटा शब्द, दुईवटा क्रियाबाट बनेको रहेछ । एउटा ‘तामा’ भन्ने, एउटा ‘केप्मा’ भन्नेबाट । ‘केप्मा’ भनेको पुग्नु हो । घरमा आएर पनि पुगिन्छ, गएर पनि पुगिन्छ । तर, भाषाशास्त्रीका अनुसार लिम्बूमा के रहेछ भने यसको जुनचाँहि जड हुन्छ, रुट धातु दुईवटा हुँदारहेछन् । ‘केप्मा’ को ‘केत्’ प्लस ‘मा’ र ‘केर्’ हुँदो रहेछ । ‘केत्’ वर्तमानकालीन धातु, ‘केर्’ चाहि भूतकालीन धातु ।
त्यो आइपुग्छ भन्दा ‘हेन् केत्, केर् भन्दैन लिम्बूले । सफाङ् केत् (एकछिनमा आइपुग्छ) भन्छ । ‘केर्’ भनेपछि चाँहि पुग्यो भन्दा ‘केरा’ भनिन्छ । ‘केरा’ भनेको पुग्यो ।
जर्ज भान्ड्रीम भन्ने नेदरल्याण्डका भाषाशास्त्रीको व्याख्या अनुसार यसका दुई प्रकारका रुट हुँदा रहेछन् । एउटा– भूतकालिक रुप, जुन रुटलाई रुपावलीमा लैजाँदा सामान्य भूतकाल बुझाइहाल्छ । अर्को सामान्य वर्तमानकाल । याक्थुङ लिम्बूमा त्यति भविष्यतकाल हुँदैन । नेपालीमा जस्तो आउने छु, ‘आ’ ‘उने’ ‘छु’, ‘जानेछु’ मा जा नेछु, खाने मा खानेछु यस्तो प्रष्टसँग लिम्बूमा त्यति आउँदैन ।
अनि ‘ता’ भनेको ‘तामा’ ‘आउनु’ भन्ने शब्दको रुट हो । अर्थात ‘तामा’ रुट ‘ता’ रहेछ । याक्थुङ लिम्बू भाषामा ‘आउनु’ शब्द जनाउने चारवटा जति शब्द रहेछन् । नेपालीमा आउनु भन्यो, सकिगयो । अगाडि क्रिया विशेषण माथिबाट, तलबाट, उताबाट, त्यताबाट आउनु । याक्थुङ लिम्बूमा चाहि ‘थाङ्मा’ भन्यो भने वक्ताको सतह भन्दा उँधोबाट आउनु भन्ने बुझ्नु पर्छ । मान्छे तल छ, माथि आइज भन्नु परेमा ‘थाङे’ भन्दा भयो । माथिबाट तल आइज भन्नका लागि तल भनिरहनुपर्दैन ‘ये’ भन्छौं । त्यसको रुट, त्यसको ‘इन्फिनिटस् मार्कर त ‘यु’ मा रहेछ ।
एउटै सतह (वरपर) भएको अवस्थामा यता आइज भन्दा ‘फेम्मा’ बाट ‘फेरे’ भन्दोरहेछौं । अर्थात अगाडिबाट, पछाडिबाट, दाहिनेबाट, देव्रेबाट, एउटै सतहमा आएमा ‘फेरे’ भन्दा रहेछौं । लिम्बूको यी दिशाबोधक क्रियाहरु तीनवटा रहेछन् । तलबाट माथि आइज दिशाबोध गरायो । माथिबाट तल आइज दिशाबोध गरायो । उता परबाट यता आइज दिशाबोध गरायो । तर, लिम्बूमा एउटा क्रिया रहेछ ‘तामा’ । त्यो कहाँबाट आउनु ? जहाँबाट पनि आउँदा पनि ‘त्याङ्वा’ भन्दा पुग्ने शब्द छ ।
उताबाट आएँ, माथिबाट आएँ, तलबाट आएँ अर्थात जुनै दिशाबाट आउँदा पनि ‘त्याङ्वा’ भने पनि भयो । जुनै दिशाबाट पनि आउन सक्ने नन्डाइरेक्शनल भर्ब (क्रिया) ‘ता’ त्यसको रुप हो । अनि ‘केप्मा’ अघि भनिहालें, त्यसको अर्थ पुग्नु हो । यो भूतकालिक रुप हो । ‘केरे’, ‘केरा’ को अर्थ पुग्यो । कताबाट पुग्यो ? जतैबाट पनि पुग्यो ।
दाहिने पट्टिबाट मात्र आउन सक्ने ईश्वर भए कसरी सर्वशक्तिमान हुन्छ । देव्रेबाट, अगाडि पछाडिबाट, आउने ईश्वर सीमित शक्ति भएको सर्वशक्तिमान हुन्छ र ? माथिबाट तल आउन नसक्ने ईश्वर पनि सर्वशक्तिमान हुन सक्छ र ?
अघि मैले वर्तमानकालिक रुट ‘केत्’ भनें । हाम्रो देवता ‘केत्’ भन्यो भने आइपुग्छ । भनेपछि यहाँ त छैन नि अहिले । यहाँ छैन भने कसरी सर्वव्यापी हुन्छ त्यो ? सर्वव्यापी त जहिले तहिले विद्यमान हुन्छ । त्यसकारण यो ‘केप्मा’ भन्ने क्रियाको भूतकालिक धातु र आउनु क्रियाको दिशाबोध नगर्ने क्रियाको धातु मिलेर बनेको शब्द रहेछ ‘तागेरा’ ।
अर्थात आएर अघि नै पहिलै पो उपस्थित रहेछ यो । हामी आएपछि आइपुग्ने होइन । जुनसुकै बेला, तत्कालै, जहिले पनि, जहाँ पनि आइपुगिसकेको । त्यसकारण सर्वव्यापी ईश्वर बुझाउनका लागि, सर्वशक्तिमान ईश्वर हो भनेर जनाउनका लागि ‘तागेरा’ भन्ने एउटा यो विशेषण बनाए हाम्रा याक्थुङ पुर्खाहरुले ।
अर्को छ ‘निङ्वाफु’ भन्ने शब्द । यो शव्द ‘तागेरा’सँगै जोडिन आइपुग्छ ।
याक्थुङ लिम्बूमा ‘फु’ को अर्थ सामान्यतया खानी हो । सुनखानी, हिराखानी, कोइला खानी, अर्थात खानी भनेको भण्डारण हो । जमिनमुनि छ भने खानी भन्छौं, माथि छ भने ढिकुटी भन्छौं । ढिकुटी वा भकारीमा राखेको चिज त एक सिजनमा सिद्धिन्छ तर जमिनमुनि, खानीभित्रको तत्व उति सिद्धिने चिज होइन । केको खानी भन्दा लिम्बूले ‘निङ्वा’ भन्छ । ‘निङ्वा’ भन्ने शब्द चाहिँ बहुअर्थी हो । मन, रीस, चित्त, ज्ञान, विवेक, बुद्धि, धेरै अर्थ लाग्छ । बुद्धि र विवेकको खानी भनेको ईश्वर हो भन्यो भने बुद्धि र विवेक भनेको चेतना हो । ‘सुपर कन्ससनेस’ भनौं न ।
‘सुपर कन्सस्नेस’ कसैले छेकेर छेकिन्न । ज्ञानको बाटो, दैलो कसैले थुनेर थुनिन्छ ? नजानी बस्नु एउटा कुरो हो । तर, जान्न चाहानेका लागि द्वार जहिल्यै खुला हुन्छ । त्यो ज्ञानको खानी वा चैतन्य स्वरुप जो जहाँ व्याप्त छ । त्यसभित्र निहीत अत्यन्तै ठूलो शक्ति छ । त्यही सत्तालाई लिम्बूहरुले ईश्वर अर्थात ‘माङ’ भनेका रहेछन् ।
यही ईश्वरले यो सारा ब्रह्माण्ड, ब्रह्माण्डको एउटा अंश पृथ्वी र पृथ्वीका यावत चिजको सिर्जना गर्यो । यो कथा संसारका सबै मिथक र पौराणिक कथाहरुमा पाइएला । तर, लिम्बू मुन्धुमले आफ्नै तरिकाले बखान गरेको छ ।
शब्द भनेको बडो शक्तिशाली अस्त्र रहेछ । त्यसै कारण हिन्दु धर्मशास्त्रहरुमा शब्द ब्रह्म भन्छ । ब्रह्म भनेको सिर्जनकर्ता हो । भगवान नै हो ।
बाइबलले ‘देयर वाज वर्ड, वर्ड इज गड’ भन्छ । अगाडि भूतकाल लगायो, पछाडि बर्तमानकाल लगायो । शब्द थियो, त्यही शब्द ईश्वर उनीहरुले भने ।
यता हामी याक्थुङ लिम्बूले भने सर्वव्यापी, सर्वशक्तिमान जहाँ पनि, जहिले पनि विद्यमान रहने, अघि नै आइपुग्ने, ज्ञान र विवेकको खानी, जीवन र जगतको संरक्षकका रुपमा ‘तागेरानिङ्वाफुमाङ’ भन्यौं । जहीँबाट पनि आउन सक्ने र विद्यमान (उपस्थित) हुन सक्ने जो सत्ता छ, त्यसलाई हाम्रो याक्थुङ लिम्बूको साम्बा, येवा, येमा, फेदाङमाहरुले ‘तागेरानिङ्वाफुमाङ’ (ईश्वर) भनेर परिभाषा गरे ।
त्यो तत्व केहो त ? पक्कै पनि चेतन तत्व हो । ‘कन्ससनेस’ । ‘कन्ससनेस’ चाहिँ यो ब्रह्माण्डमा आएपछि त्यसबाट सिर्जनाहरु हुन थाले ।
मुन्धुममा सृष्टि, सौन्दर्य र सम्पूर्णताको खोजी
जीवनलाई जीवन्तता दिने अर्थात गतिमयता दिने सामर्थ जुन ज्ञानमा छ, त्यै ज्ञानको शास्त्र लिम्बूहरुको मुन्धुम हो । यो शास्त्र जान्यो भने हामीले सृष्टिका बारेमा जान्दछौं । मान्छेको सृष्टिदेखि मान्छे कसरी हुर्कँदै गए, बढ्दै गए, उसका जीवनमा, समाजमा कस्ता जटिलताहरु उत्पन्न भए, दुःख कसरी उत्पन्न भए, झैंझगडा कसरी उत्पन्न भयो ? त्यसलाई कसरी समाधान गर्ने ? रिस भनेको के हो ? क्रोध भनेको के हो ? राग, लोभ लालच, आँखी, डाही इर्ष्या भनेको के हो ? यी सबैको प्रभाव जीवनमा पर्दा जीवन कति साह्रो नर्कतुल्य (दुःखदायी) हुन्छ, त्यो नर्क (दुःख) बाट जीवनलाई कसरी हामी सुरक्षित र राम्रो बनाउन सक्छौं ? यसको खोजी गर्न मद्दत दिने शास्त्रलाई लिम्बुहरुले मुन्धुम भने ।
मुन्धुमको पाठअन्तर्गत साम्बा, येवा येमा, फेदाङमाहरुले सृष्टि, उत्पतिको कथा बर्णन गर्दा (गाउँदा वा फलाक्दा) ‘सृष्टिको प्रारम्भमा अरु केही थिएन । महाशून्य मात्रै थियो’ भनेर सुरु गर्छन् ।
त्यो महाशून्यबाट सृष्टिको प्रारम्भ भएको कुरा हाम्रा येवा, येमा, साम्बा फेदाङमाले बखान गर्दै आएका छन् । प्रारम्भमा नै महाशून्य मात्रै थियो तर अरु केही थिएन भन्नुको अर्थ केही त थियो नि । त्यो ‘केही’ चाहिँ शून्य हो । एकजना बुद्धिष्ट दार्शनिकले योखालको शून्यलाई परिपूर्ण शून्य भनेका छन् । जहाँ यसो हात थमायौं भने केही त आउँछ । रिक्त भनेपछि त खाली हुन्छ । हात हाल्दा पनि केही आउँदैन ।
के गर्दा सृष्टिले पूर्णता पाउँछ भन्ने कुराहरु सुरुमा आउछ । हाम्रो याक्थुङ लिम्बूको मुन्धुममा त्यो महाशून्यमा अचानक एउटा ठूलो हावा हुण्डरीजस्तो चल्यो । भूमरी चल्यो । हावाहरु ठोकिए । बज्रिए । आवाज आयो । त्योभित्र एउटा स्वयम्भू भनौं न संस्कृत शब्दलाई लिने हो भने । लिम्बूमा ‘इच्छिङ्साम’ भन्ने शब्द छ । त्यो भनेको आफैं इच्छा गर्ने अर्थात स्वयम्भू हो । अरुले इच्छा गरिदिने होइन् । त्यस्तो सत्ताको जन्म भयो ।
र, त्यो सत्ताले यो ब्रह्माण्डलाई सृष्टि गर्यो । सिर्जना हुँदै जाँदा अनेक ग्रह नक्षत्रदेखि लिएर पृथ्वी पनि एउटा सानो ग्रह बन्यो । यो पृथ्वीमा त्यही चेतन तत्वको कारणले जीव, खोलानाला, पहाड, पर्वत बने । अनि जीवका रुपमा वनस्पती बने । किटपतंग, पशुपक्षीको उत्पती भयो । सजिव र निर्जिव बस्तु बने । सजीव प्राणी जगतअन्तर्गत मान्छे पनि बन्यो अन्त्यमा ।
मान्छेको सृष्टि हुनुभन्दा अगाडि तागेरानिङ्वाफुमाङले पृथ्वीलाई हेर्यो तर चित्तै बुझेन । खाली ‘मेघेम्दुन्, मेघेम्दुन्’ (सुहाएन, सुहाएन) मात्रै भन्यो । मेलारुन् (सुन्दर चिज पुगेन, राखिएन) मात्रै भन्यो । मेयारुन् (पूर्ण भएन) मात्रै भन्यो । जब मान्छे बन्यो, ‘अँ अबचाहिँ मान्छे भयो, यो संसार बल्ल सुन्दर र पूर्ण भयो भन्यो ।
तर, मान्छेको जुनी दुई दिनको मात्रै भयो । किन भन्दा अनेक बहुमुल्य धातुबाट बनाउँदा पनि मान्छे बोलेन । यो अर्थमा कति राम्रो उपमा छ । हाम्रो लिम्बूमा सुनको मान्छे बनाउँदा बोलेको भए सुनजस्तै पहेलो भएर कहिल्यै नसिद्धिने हुन्थ्यो तर चल्दैन थियो । हिँड्दैन थियो । अर्कोले हिँडाउनुपर्थ्यो । अर्कोले गहना बनाएर नाकमा, कानमा, नारीमा कि शीरमा लगाउनुपर्थ्यो होला । मोतिलाई त्यसै गर्नुपर्थ्यो होला । मान्छेको चोला अन्त्यमा नश्वर भयो । नश्वर नभएको भए जीवनको महत्व नै हुँदैन थियो ।
ढुङ्गाको के महत्व छ ? महत्व दिएको त मान्छेले हो । ताछेर देउताजस्तो बनाउँदा भगवान भयो । यो मान्छेले दिएको हो । (भगवान बनाएको हो ) । ‘इम्पोज्ड’ गरेको हो । त्योमाथि आफैंले थपेको अर्थले गर्दा ईश्वर भएको (बनेको ) हो ।
एउटा बाटोमा चुच्चो ढुङ्गा देख्यो, त्यसलाई एउटा रुखको फेदमा लगेर राखिदियो । सिन्दुर गाजल यस्सो लगाइदियो । धागो बेरिदियो । लु है तिमी त वनको देवता, घरको देवता भनेर पूजा गर्यो । मान्छेले आफ्नो मुल्य त्यसमा आरोपित गरेपछि मात्रै त्यसको (त्यो मूर्ती वा ढुङ्गा) को मूल्य भयो । यो सवै मान्छेले काम (सिर्जना) गरेको हो । ढुङ्गा त आफैंमा ढुङ्गा नै हो । तर, यो सप्पै मूल्य स्थापना गर्ने चाँहि मान्छे हो । मान्छेको जुनी छ ।
ईश्वरले जे गर्यो, त्यसमा अब मृत्यु त जोडिएरै आयो । यो नश्वर देहको चोला लिएको मान्छेलाई अमर तुल्याउनका लागि कुन मूल्य दिने, कुन संस्कार दिने भन्ने कुराहरु हाम्रा पूर्खाहरुले ल्याए । यो दृष्टिकोणले पनि हामीले हाम्रो मुन्धुमलाई व्याख्या गर्न सकिएमा हाम्रो मुन्धुमको महत्वलाई उचाइमा पुर्याउन सकिन्छ भन्ने मेरो धारणा हो ।
मुन्धुममा धेरै ठाउँमा समग्रता, सहअस्तित्व, सम्पूर्णता र सुन्दरताको आग्रह गरिएको छ । लिम्बूको ईश्वरले यसो हेर्छ, ठीकठीकै छ, राम्रै छ । तर, यसो फेरि हेर्यो– अहँ त्यति राम्रो देखिएन त ? सुन्दर त देखिएन त ? भन्ने उसलाई लाग्यो । किन देखिएन त सुन्दर ? सुन्दर भनेको के हो ? हिजो–आज तपाईहरुले नेपाली समालोचनामा हेर्नुभयो भने समालोचना भन्न छोडेर खाली सौन्दर्यशास्त्रको मात्र कुरा हुन्छ । यो शास्त्रमा सबैभन्दा ठूलो कुरा त सृष्टिकर्ताको कुरा आउँछ, मान्छे भन्दा पहिले ।
त्यो सृष्टिकर्ता चाहिँ के हो त भन्ने कुरामा संक्षिप्तमा भन्छु ।
लिम्बूका हाम्रा पुर्खाहरुले के जान्दथे र भन्नु हुन्छ होला । यता (हिन्दुको ) त लिखितशास्त्र थियो र ऋषिहरु थिए, जसका सन्तान हौं भनेर उनीहरु भन्छन् । गोत्र छुट्याउँछन् । हाम्रोमा त्यो पहिल्याउने ठाउँ त अहिलेसम्म भेटिएको छैन । लिम्बूको बरु माङ्गेना यक चोत्लुङ (एउटै बंशको उत्पतिस्थल, विस्तार भएको ठाउँ र मिङ्श्रा (थर) मात्र हुन्छ । यसको उद्देश्य एउटै के रहेछ भने पूर्णताको प्राप्ति ।
पूर्णता भनेको सुन्दर हुँदोरहेछ । सुन्दर भनेको के हो ? उहिले जोन किट्स (ब्रिटिश कवि) ले नै लेखे, ‘ब्यूटी इज ट्रुथ, ट्रुथ इज ब्युटी ।’
महाकवि देवकोटा पनि लेख्नु भयो ‘सुन्दर रहेछ सत्, सत् छ सुन्दरै ।’
मानव जीवन सुन्दर भयो भने त्योबाहेक खोज्ने के छ ? अपूर्ण छ भने पो पूरा गर्नलाई खोज्नुपर्यो त । अनि जुन चिज सुन्दर हुन्छ, त्यसैलाई हामीले सत्य मान्नुपर्छ । र, त्यो सत्यलाई आधार बनाएर जीवन यापन गर्न सकियो भने मानव जीवनको ‘सर्वाइभल’ एउटा उत्तरजीवन सम्भव हुन्छ । यो सम्भव हुनका लागि के गर्नु पर्छ भन्दा अघि मैले व्यभिचारबाट मुक्तिको कुरा गरें ।
लिम्बू मुन्धुमको सारमा सत्य र सुन्दरको कुरा आयो । पूर्णताको कुरा आयो । पूर्णता र सुन्दरसँग सकारात्मक सोच, अर्थात नैतिक जीवनमा मुन्धुमले जोड दिँदोरहेछ । नैतिक जीवन भनेको पुरुष–स्त्रीको सम्बन्ध मात्र होइन, दाजुभाइ। बाबुछोराको सम्बन्धमा पनि हुन्छ । लोभलालच, आँखी, डाही, इष्र्या, रिसईवी वा आफ्नो स्वार्थपूर्तिका लागि अर्कोलाई छल नगर्नु, कपट गरेर अरुलाई दुःख नदिनु जस्ता धेरै कुराहरु मुन्धुममा आउँछन् ।
यो चिजले के हुन्छ त ? किन यी चिजहरु हामीले खोज्यौं ? यसका पछाडि लिम्बूको मुन्धुममा एउटा कथा छ।
अन्त्यमा आएर सृष्टिलाई पूर्णता दिन ईश्वरले मान्छेको सृष्टि त गर्यो । अब मान्छे भइस्, बोलिस् । मान्छे हुँ भनेर बोल्यो । ईश्वर खुशी भयो । तर, रिस त देउतालाई पनि उठ्दो रहेछ । त्यत्रो सुनको बनाउँदा बोलिनस्, चाँदीको बनाउँदा बोलिनस्, हिरामोतीको बनाउँदा पनि बोलिनस् । माटो, कुखुराको सुली र मालिङ्गोको खरानी मुछेर मूर्ति बनाएर बोलाउँदा चाँहि बोलिस् । थुक्क ! गरेर ईश्वरले रिसाउँदै सराप्यो । मान्छे मर्यो । अर्थात मान्छे नश्वर चोलाको भयो । जलाउँदा खरानी भएर जाने । गाड्दा माटो भएर जाने । दुई दिने चोलाको भयो ।
मैले मुन्धुमसम्बन्धी केही किताब इन्द्रबहादुर राईलाई दिएको थिएँ । उनले पढेर प्रतिक्रिया दिए, ‘के हो भाइ, तिमीहरुको लिम्बूको ईश्वर त खाली यो त भएन, होइन मात्र भन्छ । रुन्छ मात्रै । राम्रो देखिएन मात्र भन्छ । बिलौना मात्रै गर्छ त । यो के हो ?’
मन्धुमले भनेको र खोजेको त्यो सौन्दर्य के हो ? लिम्बूका देउताले भनिराखेको सुन्दर देखिएन भनेको के हो ? सुहाएन भनेको के हो ?
आकाश थिएन, अन्तरीक्ष थिएन । आकाश बनायो । अन्तरीक्ष बनायो । हेर्यो, सुहाएन । किन सुहाएन ? जून नभएर पो नसुहाएको हो कि भनेर आकाशमाथि शीतल जून टाँसिदियो । हेर्यो, अँ अलिकति सुहायो । तर, राम्रो अझै देखिएन । घाम नभएर पो हो कि भन्यो । घाम टाँसिदियो । अनि यसो हेर्यो, अझै सुहाएन । यसरी हाम्रो सृष्टिकर्ता बिलौना गरेको गरेकै हुन्छ ।
धेरै बर्ष अगाडि मैले मुन्धुमसम्बन्धी केही किताबहरु इन्द्रबहादुर राईलाई दिएको थिएँ । उनले पढेर एक–डेढ बर्ष पछाडि प्रतिक्रिया दिए, ‘के हो भाइ, तिमीहरुको लिम्बूको ईश्वर त खाली यो त भएन, होइन मात्र भन्छ । रुन्छ मात्रै । राम्रो देखिएन मात्र भन्छ । सुहाएन मात्र भन्छ त । सुन्दर देखिएन भन्छ । बिलौना मात्रै गर्छ त । यो के हो ?’
उनले यो बहुत डरलाग्दो र गहिरो प्रश्न मलाई गरे । त्यसपछि मुन्धुमले भन्न खोजेको के हो त भनेर मेरो मनमा पनि उत्कट जिज्ञासा उत्पन्न भयो । धेरै बर्षअघिदेखि मैले साथीहरुलाई पनि भन्दै आएको छु ।
विस्तारै घाम बनाए, सुहाएन । जून बनाए, सहाएन । तारामण्डल बनाए, सुहाएन । के गर्दाचाँहि सुहाउँछ ? सृष्
