Ժամանակ Jamanak Օրաթերթ

Շա­րու­նա­կա­կա­նու­թեան նկատ­մամբ նման նա­խան­ձախնդ­րու­թիւ­նով յա­ռաջ տա­րուած ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի խմբագ­րու­թեան դա­րու մը հո­լո­վոյ­թին մէջ մաս կազ­մե­ցին հայ մտա­ւո­րա­կան եւ լրագ­րա­կան աշ­խար­հի ա­մե­նա­յայտ­նի ա­նուն­նե­րը։ Հիմ­նա­դի­րը՝ Քա­սիմ յա­ջո­ղած էր ա­ռա­ջին իսկ օ­րէն ա­պա­հո­վել հե­ղի­նա­կա­ւոր աշ­խա­տա­կից­նե­րու եւ խմբա­գիր­նե­րու մաս­նակ­ցու­թիւ­նը։ Այդ ա­նուն­նե­րու կար­գին կա­րե­լի է թուար­կել հե­տե­ւեալ­նե­րը՝ Ե­րուանդ Օ­տեան, Զա­պէլ Ե­սա­յեան, Վա­հան Թէ­քէեան, Ար­շակ Չօ­պա­նեան, Գրի­գոր Զօհ­րապ, Թէո­դիկ նաեւ Քէ­չեան­ներ, Գալ­փաք­ճեան­ներ, Ժի­րայր Շի­րա­կա­ցի­ներ, Զա­ւէն Պի­պե­ռեան­ներ, Զահ­րատ­ներ եւ տա­կա­ւին հա­յոց տիպ ու տա­ռին բա­զում ե­րախ­տա­շատ սպա­սա­ւոր­նե­րը։

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը հիմ­նադ­րու­թեան օ­րէն իսկ գտնուե­ցաւ Գօ­չու­նեան գեր­դաս­տա­նի տնօ­րի­նու­թեան ներ­քեւ։ Ար­մատ­նե­րով Խոյ գիւ­ղէն այս գեր­դաս­տա­նը յա­ջոր­դող դա­րե­րուն հաս­տա­տուած էր Սե­բաս­տիոյ (Կիւ­րիւն) եւ Հա­լէ­պի շրջան­նե­րը՝ իր զա­նա­զան ճիւ­ղե­րով։ Մի­սաք Գօ­չու­նեանն էր, որ Պո­լիս հաս­տա­տուե­լով հիմ­նած էր նաեւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը։ Իր­մէ վերջ եղ­բայ­րը՝ Սար­գիս Գօ­չու­նեան ստանձ­նեց թեր­թին ղե­կը։ Հիմ­նա­դիր եղ­բայր­նե­րը թեր­թի ա­պա­գա­յին հա­մար ա­մուր նա­խըն­թաց­ներ ստեղ­ծած էին հա­ւա­սա­րա­պէս կա­րե­ւո­րու­թիւն ըն­ծա­յե­լով խմբագ­րու­թեան ու վար­չու­թեան տա­րան­ջատ­ման եւ զար­գաց­ման նկատ­մամբ։

Սար­գիս Գօ­չու­նեա­նի մա­հէն վերջ ա­նոր այ­րին՝ Ա­րաք­սի Գօ­չու­նեան դար­ձաւ օ­րա­թեր­թի ար­տօ­նա­տի­րու­հին։ Մինչ այդ, Սար­գիս Գօ­չու­նեան ու­նէր եօթ զա­ւակ։ Հիմ­նա­դիր­նե­րէն վերջ ա­նոնց ե­րեք որ­դի­նե­րը՝ Մար­տի­րոս, Մե­լիք եւ Ա­րա Գօ­չու­նեան եղ­բայր­նե­րը ստանձ­նե­ցին թեր­թին ղե­կը։ Միջ­նեկ եղ­բայ­րը՝ Մե­լիք ա­ռա­ջի­նը ստանձ­նեց թեր­թին պա­տաս­խա­նա­տուու­թիւ­նը, ո­րով­հե­տեւ իր ա­ւագ եղ­բայ­րը կը գտնուէր ար­տա­սահ­ման։ Մե­լի­քէն վերջ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի ղե­կը ստանձ­նեց Մար­տի­րոս Գօ­չու­նեան, որ կ՚ըն­դու­նուէր իբ­րեւ Քա­սի­մոր­դի, քա­նի որ ման­կու­թեան տա­րի­նե­րուն հա­սած էր Մի­սաք Գօ­չու­նեա­նի շուն­չով եւ ա­նոր հսկո­ղու­թեան ներ­քեւ։ Մար­տի­րոս Գօ­չու­նեան ե­ղաւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի պատ­մու­թեան տի­րա­կան գլխա­ւոր դէմ­քե­րէն մին։ Ան շատ հե­ղի­նա­կա­ւոր լրագ­րող մըն էր։ Իր գոր­ծու­նէու­թիւ­նը սահ­մա­նա­փակ չէր մնար հայ­կա­կան մա­մու­լով, այլ կ՚աշ­խա­տակ­ցէր նաեւ թրքա­կան ա­ռա­ջա­տար թեր­թե­րուն։ 1975 թուա­կա­նին, Մար­տի­րոս Գօ­չու­նեա­նի մա­հէն վերջ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի ղե­կը ստանձ­նեց իր կրտսեր եղ­բայ­րը՝ Ա­րա Գօ­չու­նեան։ Այս վեր­ջի­նը շուրջ 65 տա­րի հայ մա­մու­լին ծա­ռա­յու­թիւն բե­րած ա­նուն մըն էր։ Ա­րա Գօ­չու­նեան ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը ղե­կա­վա­րեց մին­չեւ իր մա­հը, ա­պա­հո­վե­լով նաեւ թեր­թին սերն­դա­փո­խու­թիւ­նը։ Ան ի­րեն որ­պէս գլխա­ւոր օգ­նա­կան ու­նէր կո­ղա­կի­ցը՝ յայտ­նի գրող Լի­լի Գօ­չը (Աստ­ղիկ Ար­շա­լոյս Սե­պու­հեան-Գօ­չու­նեան)։

Երբ 1996 թուա­կա­նին մա­հա­ցաւ Ա­րա Գօ­չու­նեան, ար­դէն այդ վախ­ճա­նը ե­կաւ սերն­դա­փո­խու­թեան հանգ­րուան մը բնո­րո­շել ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի պատ­մու­թեան մէջ։ Թեր­թին ղե­կը ստանձ­նա­ցին հիմ­նա­դիր­նե­րու թոռ­ը։ Այս­պէս, ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի պա­տաս­խա­նա­տու­նե­րը դար­ձան Ա­րա Գօ­չու­նեա­նի որ­դին՝ Սար­գիս Գօ­չու­նեան (ար­տօ­նա­տէր) եւ Նա­տիա Գօ­չու­նեան (հրա­տա­րա­կու­թեան տնօ­րէ­նու­հի)։ Այս վեր­ջի­նը 1980-ա­կան թուա­կան­նե­րու սկիզ­բէն ար­դէն իր բազ­մա­կող­մա­նի մաս­նակ­ցու­թիւ­նը կը բե­րէր թեր­թի ար­տադ­րու­թեան։ Նոյն շրջա­նին խմբագ­րի պաշ­տօ­նը ստանձ­նեց դար­ձեալ Ա­րա Գօ­չու­նեա­նի (1913-1996) ա­նուա­նա­կից թո­ռը՝ Ա­րա Գօ­չու­նեան, որ կը հան­դի­սա­նայ հիմ­նա­դիր­նե­րու ծո­ռը։

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի պատ­մու­թիւ­նը, ըստ էու­թեան, կա­րե­լի է դի­տար­կել ե­րեք գլխա­ւոր ա­ռանցք­նե­րու շուրջ։ Ա­ռա­ջին ա­ռանց­քը թեր­թի հիմ­նադ­րու­թե­նէն սկսեալ մին­չեւ Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան ստեղծ­ման հա­մընկ­նած ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նը կը նկա­տուի։ Այդ շրջա­նին Օս­մա­նեան կայս­րու­թեան մայ­րա­քա­ղա­քին՝ պատ­մա­կան Պոլ­սոյ մէջ հա­յոց ներ­կա­յու­թիւ­նը, գո­յու­թիւ­նը ու­նէր բո­լո­րո­վին տար­բեր նշա­նա­կու­թիւն։ Ա­նոնք ու­նէին ստուար ներ­կա­յու­թիւն մը։ Քա­ղա­քա­կա­նէ մին­չեւ տնտե­սա­կան, մշա­կու­թա­յի­նէ մին­չեւ ըն­կե­րա­կան, կրթա­կա­նէ մին­չեւ կրօ­նա­կան կեան­քի բո­լոր բնա­գա­ւառ­նե­րէն ներս հա­յե­րը կը հան­դի­սա­նա­յին գլխա­ւոր դե­րա­կա­տար­ներ։ Այդ նոյն ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին էր նաեւ, որ պատ­մա­կան քա­ղա­քի մթնո­լոր­տին մէջ կ՚ըն­դու­նուէին հայ ժո­ղո­վուր­դի պատ­մու­թեան տե­սա­կէ­տէ ա­մե­նա­ճա­կա­տագ­րա­կան ո­րո­շում­նե­րը։ Ուս­տի, ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը սկսաւ այս­պի­սի մի­ջա­վայ­րի մը մէջ, այս­պի­սի պայ­ման­նե­րու ներ­քեւ։ Այդ շրջա­նին ա­րեւմ­տա­հայ մտա­ւո­րա­կա­նու­թեան կեդ­րոնն էր Պո­լի­սը եւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի սիւ­նակ­նե­րուն մէջ կը տո­ղան­ցէին այն բո­լոր հսկա­նե­րը, ո­րոնք կը կեր­տէին հայ ժո­ղո­վուր­դի հա­ւա­քա­կան միտ­քը եւ կ՚ի­րա­կա­նաց­նէին ա­նոր լու­սա­ւո­րու­թիւ­նը։ Ու­րեմն, պարզ է, որ այդ մի­ջա­վայ­րին մէջ հա­յե­րէն օ­րա­թեր­թի մը հրա­տա­րա­կու­թիւ­նը միեւ­նոյն ժա­մա­նակ կը նշա­նա­կէր երկ­րի ընդ­հա­նուր հա­սա­րա­կա­կան կար­ծի­քի պատ­րաս­տու­թեան գոր­ծին մէկ բա­ժի­նը։ Այդ շրջա­նին թեր­թը կը տա­րա­ծուէր ա­րեւ­մուտ­քին՝ Պալ­քան­նե­րէն սկսեալ մին­չեւ ա­րե­ւել­քին՝ Կով­կա­սի սահ­ման­նե­րը եւ հա­րա­ւին՝ մին­չեւ Ե­գիպ­տոս։ Թեր­թը, Պոլ­սոյ ա­ռըն­թեր, լայ­նօ­րէն կը լու­սա­բա­նէր նաեւ այդ շրջա­նին հա­յա­շատ գա­ւառ­նե­րու ի­րա­դար­ձու­թիւն­նե­րը։ 1915-ին նա­հա­տա­կուած, տա­րագ­րուած մտա­ւո­րա­կան­նե­րուն պատ­կա­ռե­լի տո­կո­սը կ՚աշ­խա­տակ­ցէր ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ին։ Ե­րուանդ Օ­տեա­նի «Ա­նի­ծեալ տա­րի­ներ»ը որ­պէս թեր­թօն հրա­տա­րա­կուած էր նոյն­պէս այս թեր­թին մէջ։ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի այս ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նի ար­խիւ­նե­րը պատ­մա­բան­նե­րուն տե­սա­կէ­տէ ար­դէն կ՚ըն­կա­լուին աղ­բիւ­րա­գի­տա­կան նշա­նա­կու­թեամբ։

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի պատ­մու­թեան երկ­րորդ ա­ռանց­քը կը հան­դի­սա­նայ այն ժա­մա­նա­կա­հա­տուա­ծը, որ կը զու­գա­դի­պի Թուր­քիոյ Հան­րա­պե­տու­թեան ստեղ­ծու­մէն մին­չեւ Հա­յաս­տա­նի նո­րա­գոյն ան­կա­խու­թիւ­նը։ Սա այն շրջանն է, երբ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ը վե­րա­ծուե­ցաւ փոք­րա­մաս­նա­կան օ­րա­թեր­թի մը, պատ­մու­թեան ըն­թաց­քին զու­գա­հեռ։ Այս փու­լին ար­դէն իր ու­շադ­րու­թեան կեդ­րո­նին մաս կազ­մել սկսան թրքա­հա­յու­թեան փոք­րա­մաս­նա­կան ի­րա­ւունք­նե­րը, հա­յա­պահ­պան­ման խնդիր­նե­րը ե­ւ այլն։ Սա նաեւ այն գոր­ծըն­թացն էր, երբ Սփիւռ­քի հայ­կա­կան մա­մու­լի ա­ւան­դոյթ­նե­րը կը ձե­ւա­ւո­րուէին։ Պոլ­սոյ մէջ կու­տա­կուած փոր­ձը ներշնչ­ման աղ­բիւր մը կը հան­դի­սա­նար այդ ա­ւան­դոյ­թի ձե­ւա­ւոր­ման հա­մար։ Սա բնա­կա­նա­բար ա­ւե­լի նուազ կա­րե­ւոր հանգ­րուան մը չէր, սա­կայն խոր­քին մէջ ո­րոշ չա­փով տար­բեր էր։ Այս նոյն ժա­մա­նա­կաշր­ջա­նին է, որ Հա­յաս­տա­նի մէջ հաս­տա­տուած էին Խորհր­դա­յին կար­գե­րը եւ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ը մաս կը կազ­մէր Սփիւռ­քի այն թեր­թե­րու շար­քին, ո­րոնք հայ­րե­նա­սի­րու­թիւն կը դա­ւա­նէին եւ սփիւռ­քեան պա­ռակ­տում­նե­րու պայ­ման­նե­րուն ներ­քեւ յստակ դիր­քո­րո­շում կ՚որ­դեգ­րէին Մայր Ա­թոռ Սուրբ Էջ­միած­նի կող­քին։ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի այս տաս­նա­մեակ­նե­րուն գոր­ծու­նէու­թիւ­նը ա­նոր կը վե­րագ­րէ թրքա­հայ հա­մայն­քի Հան­րա­պե­տա­կան շրջա­նի պատ­մու­թեան հա­յե­լին ըլ­լա­լու հան­գա­ման­քը։ Ի դէպ, այս ա­ռանց­քով պայ­մա­նա­ւո­րուած գոր­ծըն­թա­ցը առ այ­սօր կը շա­րու­նա­կուի եւ ի զօ­րու կը մնան նաեւ այն հան­գա­մանք­նե­րը եւ ե­րե­ւոյթ­նե­րը, նաեւ ա­ռաջ­նա­հեր­թու­թիւն­նե­րը, ո­րոնք կը բիւ­րե­ղա­նան սոյն պրիս­մա­կէն։

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի պատ­մու­թեան եր­րորդ հանգ­րուա­նը նշա­նա­ւո­րուե­ցաւ Հա­յաս­տա­նի նո­րա­գոյն ան­կա­խու­թեամբ։ Երբ Հա­յաս­տա­նի Հան­րա­պե­տու­թիւ­նը դար­ձաւ ան­կախ, ար­դէն Թուր­քիոյ սահ­մա­նա­կից յայտ­նուե­ցաւ նոր հա­րե­ւան մը։ Հա­յաս­տա­նի ան­կա­խու­թիւ­նը յե­ղաշր­ջեց հա­մայն հա­յու­թեան կեան­քը, զու­գա­հե­ռա­բար նաեւ հայ մա­մու­լի գոր­ծու­նէու­թիւ­նը։ ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը յա­ջո­ղե­ցաւ քայլ պա­հել այդ փո­փո­խու­թեան հետ։ Հա­յաս­տա­նի բա­րե­փո­խեալ կեան­քը եւ Հայց. Ա­ռա­քե­լա­կան Ե­կե­ղեց­ւոյ ան­ցու­դար­ձը թեր­թի սիւ­նակ­նե­րուն մէջ միշտ լու­սա­բա­նուե­ցան ա­մե­նայն ման­րա­մաս­նու­թեամբ ու կը շա­րու­նա­կուին լու­սա­բա­նուիլ։ Մինչ այդ, հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն մէջ ապ­րուած ո­րա­կի փո­փո­խու­թիւնն ալ թեր­թի գո­յու­թեան եւ ա­ռա­քե­լու­թեան տե­սա­կէ­տէ ստեղ­ծեց նոր ի­մաստ։ Թեր­թին թէ՛ գո­յու­թիւ­նը եւ թէ հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րը ինք­նին յատ­կան­շա­կան կը հա­մա­րուին հայ-թրքա­կան յա­րա­բե­րու­թիւն­նե­րուն տե­սա­կէ­տէ։

Սա նաեւ այն հանգ­րուանն է, երբ ե­լեկտ­րո­նա­յին մի­ջոց­նե­րու զար­գաց­ման շնոր­հիւ հայ­կա­կան բո­լոր թեր­թե­րու տա­րո­ղու­թիւ­նը դար­ձած է հա­մա­հայ­կա­կան։ Թրքա­հա­յու­թեան նկատ­մամբ աճ ար­ձա­նագ­րած հե­տաքրք­րու­թիւն­նե­րու յա­գեց­ման գլխա­ւոր աղ­բիւր­նե­րէն մէ­կուն վե­րա­ծուած է ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը, որ­պէս վստա­հե­լի աղ­բիւր, յա­ճախ նաեւ սկզբնաղ­բիւր, որ­մէ կը կա­տա­րուին ար­տատ­պում­ներ։

Լրա­տուա­մի­ջոց, հա­ղոր­դակ­ցու­թեան մի­ջոց ըլ­լա­լու ա­ռըն­թեր, թեր­թը կը դա­սուի հա­յա­պահ­պան­ման ազ­դու ազ­դակ, թրքա­հայ ժա­ռան­գու­թեան ինք­նա­նո­րոգ խորհր­դան­շան եւ ա­րեւմ­տա­հա­յե­րէ­նի գոր­ծա­ծու­թեան կա­րե­ւոր կռուան՝ ա­մէ­նօ­րեայ իր կա­յուն հրա­տա­րա­կու­թիւն­նե­րով։

2008 թուա­կա­նին ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թը ող­ջու­նեց իր հիմ­նադ­րու­թեան 100-ա­մեայ յո­բե­լեա­նը։ Դա­րա­դար­ձի շրջա­նը եզ­րա­փա­կուե­ցաւ 2013 թուա­կա­նին, թեր­թի հիմ­նադ­իր՝ Մի­սաք Գօ­չու­նեա­նի ծննդեան 150-ա­մեա­կի նշու­մով։ Թուր­քիոյ եւ Հա­յաս­տա­նի պե­տա­կան ա­ւա­գա­նի­նե­րուն եւս ու­շադ­րու­թեան ա­ռար­կայ դար­ձաւ այս ե­զա­կի հանգ­րուա­նը։ Նոյն շրջա­նին «Դա­րա­դար­ձի հե­րո­սը» հռչա­կուե­ցաւ Հրա­տա­րա­կու­թեան տնօ­րէ­նու­հի Նա­տիա Գօ­չու­նեան, ո­րուն շնոր­հուե­ցաւ Մայր Ա­թոռ Ս. Էջ­միած­նի «Ս. Սա­հակ-Ս. Մես­րոպ» շքան­շա­նը։ Ըն­թաց­քին զա­նա­զան ձեռ­նարկ­ներ տե­ղի ու­նե­ցան ինչ­պէս Պոլ­սոյ եւ Ե­րե­ւա­նի, այն­պէս ալ՝ Ա­մե­րի­կա­յի Միա­ցեալ Նա­հանգ­նե­րու, Գա­նա­տա­յի, Ֆրան­սա­յի եւ Գեր­մա­նիոյ զա­նա­զան քա­ղաք­նե­րուն մէջ։ Պատ­րաս­տուե­ցաւ նաեւ «ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ-ի ժա­մա­նա­կը» փաս­տա­վա­ւե­րագ­րա­կան ժա­պա­ւէ­նը։

ԺԱ­ՄԱ­ՆԱԿ օ­րա­թեր­թի եր­թը կը շա­րու­նա­կուի իր ըն­թեր­ցող­նե­րուն զօ­րակ­ցու­թեամբ եւ խրա­խու­սան­քով։