21/12/2025
Khal Gağan : Unutulmaya Yüz Tutmuş Bir Dersim Gelenegi
Khal; ihtiyar,yaşli anlamina gelen Kirmancki / Zazaca bir kelimedir.
Gağan ise yine Kirmancki / Zazaca da Aralik ayina verilen isimdir.
Khal Gağan Dersim cografyasinda Alevi- Kirmanclar tarafindan kutlanan ( Sivas,
Tunceli,Erzincan,Bingöl,Muş ) günümüze kadar gelebilmiş eski bir gelenektir.
Gağan kelimesinin kökenine iliskin net bir bilgi olmasa da Kirmancki / Zazaca da yilin son ayina verilen bu ismin ghan (eski) üzerinde arastirma yapilmasi gerektigini düsünüyorum.Khal Gağan; eskinin uğurlanmasi ve yeni gelen yila merhaba anlami bu çagrisimi yapiyor.
Khal Gağan Aralik ayının üçüncü haftasında başlar ve Ocak ayının ilk haftasına kadar sürebilir.Sali gününden başlayip üç günlük oruç tutulur.Üc günlük orucun anlamlarindan biri de kişin çetin geçirilecek olan üc ayin haber verilmesidir.Pir,Mürşit ve Dedelerin olduğu yerler de Cemler bağlanir.
Çocuklar sabah erkenden kalkarlar, en güzel elbiselerini giyinerek Khal Khek ( Ihtiyar Adam) eşliginde hediye toplamaya giderler. Toplu bir şekilde , habersizce her evin kapısına giderek „Gağanê Sıma Bımbarek Bo“ (Gağanınız kutlu olsun) diye selamlar ve şarkılar eşliğinde Khal Khek oyununu oynarlar ve hediyelerini alırlar. Hediyeler daha çok badem çekirdeği, ceviz, kuru üzüm,kayisi kurusu,un ve benzeri şeyler olur.
Akşama kadar toplanan yiyecekler köyün bir evinde pişirilir, geri kalanlar da yoksul ailelere dağitilir.Genel de undan yapilan yemeklerdir. Zerfet adi verilen hamur,yağ ve sarmisakli ayrandan olusan yemek pişirilir ve yenir.
Evlerde ise Pesare (bir tür çörek) ve dane ( bugday) pişirilir.Dane bir kismi yenir ve çocuklara dağitilirbir kismi ise iplige geçirilerek hayvanlarin bulundugu ağilin direklerine asilir.
Uğranilan evlerde Khal Khek oyunu oynanir.Oyunun aktörleri yaşli adam kiliğina giren Khal,bayan elbiseleri giydirilmis gençlerden biri olan eşi Fadike ve onlari korumakla yükümlü yüzünü soba kurumu,isi ile siyaha boyamiş Araptir.Taninmayacak derece de kendilerini özenle giysi ve kostümlerle kamufule ederler.
Khal Khekin; koyun yada keçi kilindan yapilan ak ve uzun sakali,eski elbiselerden oluşan kostümü,omuzunda heybesi,elinde asasi ve tesbihi bulunur.
Khal Khekin eşi rolündeki Fadike; gözleri dişinda yine taninmayacak sekilde giydirilir.Etek ve eşarp giydirilerek taninmasini önlenir.
Arab / Arapta yüzünü sobalardan elde edilen kurum ile siyaha boyar ve elinde degnegi bulunur.„Arab“ olarak nitelenen korumaci kişinin görevi; uğradiklari evlerde gençleri kovalayip Fadikenin kaçirilmasini önlemek ve sonrasinda Fadikenin bulunmasina ve Khalo Khekin yanina getirilmesine yardimci olmaktir.Bulunduktan sonra hediyeler toplanir ve köy evlerinin ziyaretine devam edilir.
Evlerenerek gelin olarak ayrilan kizkardeş,hala,teyzeler ( Zeyi) ziyaret edilir ve onlara yaptiklari işlerden dolayi şükran duyulur.„Bara Zeyiu“ evden evlenerek ayrilan bayanlarin hakki anlamina gelir.Evlendiklerinde toprak gibi haklar istemeseler de bu gibi günler dealtin,hayvan vb. gibi degerli hediyeler kendilerine verilir.
Eski bir Dersim – Alevi gelenegi olan Khal Gağan bir paylasim törenidir ayni zamanda.
Yoksul olan aileler ve çocuklari mutlu etmek, dayanişma , paylaşim ve eski yili neşeli bir şekilde ugurlayip yeni yila güzel bir baslangic yapmak amaci taşir.
Gağanin Gağant,Nikolaus ve Noelle Ilişkilendirilmesi:
Cesitli kişi ve çevrelerce Hristiyanlarin Noeli,Nikolausu ve Ermenilerin yilbaşi kutlamasi olan Gağanti ile ilişkilendirilmeye çalişilsa da bu subjektif , gerçekle ilgisi olmayan bir yaklaşimdir.Elbette ayni cografyayi paylaşmis olan halklarin birbirinin kültürlerinden etkilenmesi,aliş-verişleri normaldir ve bu anlasilabilir.Fakat; bu tören ve kutlamalarin amaç ve şekillerine bakildiginda arasindaki farkliliklar kolayca kendini göstermektedir. Ayni dönemlere denk gelmesi ve benzerlikler ayni şeyler olduklari anlamini çikarmaz.
Öncelikle hristiyanlarin Noeline bakalim: Sacred Origins of Profound Things adli kitapta ; " Mesih'in dogumundan sonraki iki yüzyil boyunca, onun tam olarak hangi günde dogdugunu kimse bilmiyordu, bu konuyla ilgilenen de yoktu" denilmektedir. Kutsal kitaplarinda dahi Isanin hangi gün doğduguna dair de bir tarih bulunmamaktadir.
25 Aralik Iran cografyasinda oluşan ve gelisen Mitraizm inancindaki tanri Mitranin doğum günü olarak kutlanan bir festivaldir.Isanin doğum günü olarak kabül edilen 25 Aralik tarihi MS. 353-354 yillarindan sonra dini bir tören olarak Roma’li Papa Liberius tarafindan batiya tasinmis ve Hristiyanlarca kabül edilmistir.Yine Hristiyanlarca kutlanan Noel bir bayram degil yas buna karsin Khal Gağan bir şenlik havasinda gecmektedir.
Hristiyanlikta Nikolaus olarak bilinen ve çocuklara hediyeler dağitan kişiliginde kökeninin Anadolu olduğu bugün hem Hristiyanlar hem de diger dinlere mensup insanlar tarafindan bilinmekte ve kabül edilmektedir.Khal Gağan ile arasindaki en önemli fark ise;Nikolaus her yil Miladi takvim ile Aralik ayinin 6.nci günü kutlanmaktadir.Miladi takvime göre 6 Aralik ise Dersimlilerin kullandigi takvime göre henüz Gağan (Aralik ) ayindan bir hafta öncesine denk düşmektedir.Yani hristiyanlar Nikolausu kutladiklarinda henüz eski takvimi kullanan Dersim cografyasinin hesabina göre Aralik ayi başlamamistir.Nikolausdan bir hafta sonra Aralik ayi başlayacaktir.
Ermenilerin Gağant olarak adlandirdiklari gün ise; Miladi takvim ile yilbaşina denk gelen tek bir günden ibarettir. Isim olarak benzerligi bulunsa da (Gağan , Gağant yada Gağand ) etimolojik olarak ayni orjinden geldigini ve ayni kavramdan bahsedildigini düşünmüyorum.Oruç,kutlama ve Khalo Khek gibi uygulamalar Ermeniler de bulunmamaktadir.
Sonuç olarak; Khal Gağan kutlamasi Dersim Alevilerinin eski dönemlerden beri kutladigi bir uygulama olup günümüze kadar gelmiş bir gelenektir.
Gağanê Sıma Bımbarek Bo !
Gağandê we bımbarek bıwi.
Gağaniniz Kutlu Olsun!
Metin KAHRAMAN - Ocak 2008
