09/16/2025
MARA KHOPA LAKHER HILLS DISTRICT
M. Vahnei
Shendoos vâta Northern Arakan District papipa châ ha ta, Shendoo beizy cha dawkhoh nata hmodâh hropazy piepa ta ama sydie. Heimâ beipa Ngôlei lahuah (istri) kha a châ hra aw. Kolodyne (Beinô) chavah kiah liata chaleina nata zuana su sôdaohzy tao ta, aohmâ zy, pala zy zuah ei ta, keipa zy, alôh zy, sâthi zy, meilô zy ama chalei. Shendoos nahta amâ hnia via lymâ ha.
Chittagong Hill Tracts (1860) supipa Rangamati, Northern Arakan District (1865) supipa Paletwa zy padua tuapa châ ta; kô 1889-1890 Chin- Lushai râh la pathao tawh (the Chin- Lushai Expedition of 1889-1890) North Lushai Hills District (1890) supipa Aijal - Aizawl, South Lushai Hills District (1890) supipa Lungleh - Lunglei, Chin Hills District (1896) supipa Falam zy paduapa châ hra ta, cha supipazy tawhta râh amâ vao. Ama biehneina râhri sianô kawpa y vei.
Mongyuh Districts sâ thôh zy biehneina râh khôtho liata 1,000 sq. miles rachhôh kawhpa râh y ta, 21° 45' & 22° 20' N; 92° 41' & 93° 15' E rachhôh likah lia y ta, khotalaipa chiphozy pahrâna râh a châ. Nochhi lâta Chin Hills District (Burma), notla lâta Chittagong Hill Tracts (Bengal), maw lâta Lushai Hills Districts (in Assam since 1898), chho lâta Arakan Hill Tracts zy ta a chadô. He râh liata pahrâpa chyhsazy cha Koladyne (Beinô) chavah nata tlâh lâpizy hmâpa ta Mongyuh biehneina District chhôh zy lâ pakhâna y leipa ta angia ei ta, ama pua. Ama khihzy tawhta Lungleh cha ahla kaw ta, noh 10 tawh no 14 siena châ ta, Paletwa cha noh 3 tawh noh 4 ta ama tlô theipa vâta Arakan District chhôh lâ ama tlyh via. Sherkor (Saikao) khih nata achheipâh khihzy cha Koladyne (Beinô) chavah kiah Arakan sôdaohzy liata hmo zuah ei ta, ama chalei tyh.
Mongyuh sawhkhâ pawlisi cha he râh liata pahrâpa chiphozy kyh liata a chahraoh lei awpa a châ. Government of India (GOI), 25 August 1879 biepiepa cha “ Mongyuh biehneina râh khôtho liata a ypa chyhsazy hrona nata ama hmo hneipa kyhzy liata maophaona raita la lei awpa”; 13 May 1893 GOI “ biehneina râh khôtho liata a ypa chiphozy cha ama kho dâh hawhta tlâ ama y aw”; 23 October 1895 GOI “ biehneina râh khôtho liata a ypa chiphozy ta biehneina râh lia tymâna ama tao vei chhôh zydua cha ama kyh liata a chahraoh lei awpa”; 11 September 1905 Government of Burma (GOB) “biehneina râh khôtho liata a ypa chiphozy kyh lia a chahrao lei awpa” tahpa a châ.
Anodeikua, he râh liata pahrâpa chiphozy ta Mongyuh biehneina Districts chhôh a pahrâpazy siehnao ei ta, hrao ei ta, rairuna tao pazao pyly tyh ei ta, biehneituhpazy amâ tymâkhei kaw heih. 9 December, 1906, Kami-Sabong Affairs 1906-1916 rakha tawhta cha Mongyuh Sawhkhâ ta achahraoh lei awpa pawlisi a saipathi ha.
April, 1914 Government of Burma (GOB) ta Chin Hills Superintendent hnohta “biehneina râh khôtho liata pahrâpa chiphozy thâtih achupa ta, Arakan nata Lushai biehneituhpazy hnohta thlai pahnosa awpa” bie a pie. Chin, Arakan nata Lushai biehneituhpazy 1 March 1915 Laki lia a tyh ta, Burma nata Assam sawhkhâ avaona râh nothlahpa mopathi ta, biehneina râh khôtho liata a ypa khotalaipa chiphozy pahrâna râh pahno pasia awpa Government of Burma nata Government of Assam zy ta ama paryh. Lushai Hills Superintendent Hezlett chhochhi cha Laki atyhna liata District sâ thô ta râh arairuah khai awpa hnabeiseih kaw ta, Districts zy râhrina sianô kawpa a tao chhielie.
Khizaw Adyuhpi ei khana nata Kachin Hills liata rairuna zy vâta Laki atyhna y thei khao vei. Mongyuh biehneina ry lia soh khai ha ta, Districts sâ thôhzy ta arairuah awpa cha apha ama tah. May, 1920 Maymyo atyhna liata Burma nata Assam biehneituhpazy cha biehneina khôtho liata a ypa râh arairuah awpa ama paryhsa. January, 1922 Baw atyhna liata khotalaipa Mara râh cha Chin Hills, Lushai Hills nata Arakan District zy ta ama kho dâh hawh a rai ei ta, ama biehneina râhrizy chhao ama tao pathi. Ti nata tlâh liata pahrâpa chyhsazy khotlyna asaohiah veih ei.
Carey and Tuck, the Chin Hills, 1896 Volume II liata Chin Hills biehneina khihzy Gazetteer of Villages palâsa ta, Haka khih zy, Klangklang (Thatla) khih zy, Yokwa khih zy nata khih eihrâhpa 45 zy palâsa ta, Marapa pahrâna khih miakha chhao a hlao mâh vei.
Chhâ hluhpi Marapa hmaohkha ta pahrâ khohna ti nata tlâh cha chaphiechadawhpa ta Northern Arakan District, Lushai Hills District, Chin Hills District zy ta amâ rai khai ha. Adaihti nota Marapa ta aly tiarâh vei. Chavâta Mara khih bei 23 zy cha January, 1945 Saikao khih liata reipahmaohna hnei ei ta, Marapa zydua asypahmaohna Lakher Hills District no-eihpa hnei awpa ta reiraohna bie ama pathlu. Lakher Hills District hnei awpa khona Governor of Assam lâta 4 January 1945 liata ei khana châ pangia ei ta, 3 November 1945 nata December zy liata ama pangia chanei heih. 4 July 1947 châ pangia hnoh chaipa liata cha Lakher Hills District pie thei leipa khiah Marapa zydua su kha liata asyhpahmaoh thei n’awpa ta Lushai Hills District liata Marapa zydua British Burma sawhkhâ lâ bai khai lâlao awpa amâ hnaw.
Mara Nôpaw hmiatuapazy mâsana nata kho pasana cha uasa leipa ta hnoh ama vaw chhy ha. Ama mâsana cha tanoh taih hroh thlâh ha ta, Marapa dâhphina chhao pai thei hra vei. Nochhi Mara ta a dâhphi pasa via. Marapa saduthliena râh cha daihtydaihmâ kawpa ta hmiahkhu tihâh pa-eih para chhyhpa hawhta tlâ châ vei (not hurry cooked desire and vision). Chhâ zydua liata Marapa ta â zeihkheipa a châ.
January, 1922 Baw liata Marapa pahrâna ti nah tlâh patlawchheihpa cha chhâ a sie laihpa liata sawhkhâzy ta ryu hawhta tonoh taih ama chhy lymâ. Mongyuh biehneituhpazy tao chheina cha chheipâh pahrâpa chipho hropazy ta tao padokhei awpa thapasana palôh ama hnei leipa hleikhô ta, Marapa kyh liata rypaohna phapa châta tlao ama hmâh.
Mongyuh biehneina daihti nota Mara khopa cha Chin Hills District châ leipa ta, Lushai Hills District châ leipa ta, Northern Arakan District châ hra leipa ta; MARA (LAKHER) HILLS DISTRICT A CHÂ.
Eima reih pazao via chy aw.
M. Vahnei
16 Thlarâh 2025
References
1. H.K. Barpujari. 1981. Problem of the Hill Tribies North – East Frontier, 1873-1962, Vol. III.
2. Proceedings of the Indian History Congress, 52nd Session (1991-92). 1992. p. 643-648
3. Carey and Tuck. 1896. The Chin Hills, Vol. II
4. K. Robin. 2016. The Maras: History, Polity and Identity
Âdo viapa na pahno khiah vaw pado la, âki leipa vaw p**i la; Like nata Share zy ei châ ly kaw sai ei. Like nata Share leipa chhao ei châ ly pyly ei.