Fil-Am Observer, 784 Pomaikai Street, Kahului, HI (2025)

The Fil-Am OBSERVER welcomes written comments, opinions, and reactions to current issues for publication in the "Reader's Forum" section. Articles may be edited. Please send your letters to: The Editor, Fil-Am OBSERVER, 784 Pomaikai Street, Kahului, Maui, Hawaii 96732, fax [808] 877-4342. For opinion and comments call CJ Ancheta, [808] 385-3571 cell, [808] 205-2205 phone or E-mail: filamobserver@h

awaii.rr.com

For Advertising and layout call Felix R. Santiago, [808] 298-5340 cell, [808] 877-8745 phone or E-mail: [email protected]. Comments and opinions by the columnists and other writers do not necessarily reflect the opinions of the Fil-Am OBSERVER staff. Fil-Am OBSERVER Staff:

CORNELIO "CJ" ANCHETA, Publisher/Managing Editor; DR. AURELIO S. AGCAOILI, Editor-In-Chief; FELIX R. SANTIAGO, Graphics Designer/Photographer; EFREN & JOY FONTANILLA, Photographers; NARCISO R. SANTIAGO/MARCO BERMEJO, Cartoonists Philippines; Account Executives: REBECCA GODFREY, HELEN GARCIA, FELIX REYES, F***Y ANCHETA; Columnists: JEFFREY ACIDO, REV. WALTER BALOALOA, ATTY. LANCE COLLINS, REBECCA GODFREY, LUCY PEROS, YUNGIB A. RAMIL, RUDY RAM. RUMBAOA, EVA ROSE B.W. REPOLLO, JOHN A.H. TOMOSO; Literary Contributors: HELEN GARCIA, JUDGE ARTEMIO C. BAXA; Philippine Correspondents: LEILANI ADRIANO & LEONIDA NAVARRO; Legal Consultant- ANTONIO V. RAMIL, Esq.; Distributor [Oahu]- EMMIE ANDERSON; UltraSignGrafix-Maui, Production/Circulation; FIL-AM OBSERVER is published monthly by Fil-Am Observer Publishing, LLC 784 Pomaikai Street, Kahului, Maui, Hawaii 96732, Tel: [808] 877-8745*Fax: 877-4342 Printed on Maui

02/11/2024

VALENTINO: Padi, Martir ken Santo

ADUN ti nagkauna a Kristiano a martir ti agnagan iti Valentino. Dagiti Valentino a madaydayaw iti Pebrero 14 ket isu da Valentino ti Roma [Valentinus presb. m. Romae] ken Valentino ti Terni [Valentinus ep.Interamnensis m. Romae].

Ti umuna a Valentino ket padi ti Roma a nagbalin a martir idi AD 269 ken naitanem iti Via Flaminia. Ti relikia ni Valentino ti Roma ket makita iti Church of St. Praxed ti Roma, ken iti Whitefriar Street Carmelite Church iti Dublin, Ireland.

Nagbalin nga obispo ni Valentino ti Terni iti Interamna idi AD 197 ken makuna a nagbalin a martir bayat iti panagabuso a panagturay ni Emperador Aurelian. Kas iti umuna a Valentino, naitanem met iti Via Flaminia, ngem iti sabali a lokasion. Makita ti relikia ni Valentino ti Terni iti Basillica of St. Valentine ti Terni.

Rimmuar met ti maikatlo a santo nga agnagan iti Valentino a nadakamat iti nagkauna a martirolohia [martyrologies] iti babaen ti petsa a Pebrero 14. Mapapati a napapatay daytoy idiay Africa a kaduana ti sumagmamano a gagayyemna, ngem awanen ti sabali pay a pakasaritaanna.

Nagtalinaed a misterio agingga ita ti pudno a naggapuan ni Valentino ken no mano ti bilangda a San Valentino. Ngem adda pattapatta dagiti dadduma a daytoy a Valentino ket maysa a Romano a napapatay gapu iti panagkedkedna nga isuko ti kina-Kristianismo a pammati.

Kuna dagiti sabsabali a historiador a ni San Valentino ket maysa a padi iti templo a nabalud gapu ti panangkontrana ti panagturay ni Claudius.

Ngem asino man daytoy, mabalin a pudno nga adda Valentino gapu ti pannakakali dagiti arkeolohista ti katakomba wenno panteon iti babaen ti datar ti nagkauna a simbaan a naidedikar ken ni San Valentino. Idi 496 AD, intuding ni Papa Gelasius ti Pebrero 14 nga aldaw ti pananglagip ken panagdaydayaw iti kinamartir ni San Valentino.

Iti opisial a listaan dagiti sasanto [Martirolohia ti Romano] ti Katoliko a simbaan, nagtalinaed ti Pebrero 14 nga aldaw a panangrambak/pananglagip ken ni San Valentino, ngem gapu ti kinakurang wenno kinakisang ti impormasion maipanggep iti kinatao ken aramidna, naikkat ti pananglaglagip kenkuana iti Kalendario Heneral ti uniberso a liturhia ti venerasion, wenno panangbigbig ti kinasanto idi marebisar daytoy iti tawen 1969.

Nairaman iti lokal a kalendario ti lugar ti Balzan idiay Malta.

Adda pay la dagiti nagtalinaed a nangobserba ti Kalendario iti Ritual ti Romano manipud ti Tridentine Calendar agingga iti tawen 1969 a no sadino a ditoy ti nakarambakan ti umuna a fiesta ni San Valentino agingga iti tawen 1955 idi ipaababa ni Papa Pius XII ti pannakadakamat ti nagan ni San Valentino no maangay ti misa.

Nagtalinaed ketdi a panglaglagip babaen ti Traditionalist Roman Catholics a mayannatup iti otorisasion ni Papa Benedict XVI a motu proprio Summorum Pontificum idi Hulio 7, 2007, a mausar ti General Roman Calendar of 1962 ken ti liturhia ni Papa Juan XXIII a 1962 edition ti Roman Missal, ken, kas Simple a Fiesta babaen ti panangusar ti Traditionalist Roman Catholics ti General Roman Calendar ti 1954.

Ni San Valentino ti Santo a Patron dagiti agtutubo, ayat, dagiti agayan-ayat, naragsak a panagdenna dagiti agasawa, dagiti agayan-ayat a nagtulag iti panagasawa, affianced couples, agay-aywan kadagiti alimbubuyog, dagiti adda nasakitna a kissiw, pannakatalimudaw/agkulipattay, dagiti kablaaw, peste, ken dagiti agbaniaga. Irepresentar iti ladawanna ti tumatayab ken sabong ti rosas.
VALENTINO: Padi, Martir ken Santo
Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Fil-Am OBSERVER
filamobserverarticles.blogspot.com

[nabulod ti ladawan a nausar]

02/14/2023

NATURTURAY kadi ti ayat ngem ti panagserbi? Ti mangipaay ti serbisio iti sabali? Ngem naturay met ti agserbi no ti iserbiam ket ti ay-ayatem.

Kastoy ti nagbalin a pakasaritaan ti ayan-ayat da Walter Baloaloa ken Pricila Oliver Echalas. Manipud iti kinaagtutubo, asidegen ti rikna ni Walter nga agserbi iti Dios a kas maysa nga alagaden ti Protestante, idinto ti kasimpungalanna, dimmakkel ni Pricila iti salinong ti simbaan ti Romano Katoliko. Nangato ti arapaapda nga agpadpada. Ngem saan ketdi a dayta ti tubeng ti panaginnasideg ti rikna iti laksid nga agsupadi ti relihion a nakikappenganda. Adda ketdi bileg a nangiduron ti rikna dagitoy dua a parsua— puso nga agserbi iti Dios ken agbalin a pagulidanan ti pudno a kaipapanan ti serbisio iti komunidad.

Adu dagiti pannubok ti biag a nakasuotanda idi ket mayarig dagitoy a kas kalsada nga adu ti turongen wenno kamanganna, ngem iti likudan daytoy, di ammmo ti 'yan ti ungto ken papanan daytoy a dalan. Dakkel ketdi ti pammatida iti Dios ta naipaayanda iti bendision tapno akmenda ti naisagana nga aramidenda—ti agserbi iti kagimongan.

Nayanak ken dimmakkel ni Walter idiay Baruyen, Bangui, Ilocos Norte. Tinurposna ti kina-Bachelor of Arts in Theology iti Northern Christian College iti Siudad ti Laoag idi tawen 1972.

Bayat ti preparasionna iti biag ti kina-ministro idiay Filipinas, adu ti nagbalin a padasna a nailatak iti Hawaii. Naturposna iti Congregation of the Maui Evangelical Church iti Kahului, Maui, ti lima a tawen a building program a masarakan iti Hina Street. Ket babaen ti Certificate of Completion a naawatna manipud iti Ayson Contractors, nakasagana ni Walter nga idedikar ti biagna iti karbabaro a nabangon a lugar ti pagdaydayawan.

Agkasapulan ti United Church of Christ [UCC] idi iti maysa a pastor ket naited ken ni Walter dayta nga opurtunidad. Adda sangaili idi a kameng ti pammati a nagbisita kadagiti pamiliada iti Filipinas ket nairana a nangngegda ti panagsermon ti kabarbaro a reberendo Walter Baloaloa— ti panangikasaba ti Naimbag a Damag, ti immuna nga impaaramid ti UCC Laoag kenkuana.

Nagutigot ti rikna dagitoy a sangaili iti panagsermon ti reberendo ket masiguradoda nga isu ti tao a sapsapulenda nga agserbi iti posision a nabakantean iti UCC ti Maui. Nagkaykaysa dagitoy nga opisial nga ibaon ni Walter iti UCC Maui. Dagus a naipagna dagiti papeles ken church protocols tapno agserbi a kas maysa a non-citizen ken agtrabaho para ti UCC iti America.

Nayanak ni Pricila idiay Pangasinan. Nagturpos iti kina-Valedictorian iti Urdaneta High School. Naipasana amin ti lima nga eksaminasion nga inted dagiti lima nga unibersidad a kayatna a serkan a pagbasaan, ngem pinanawanna ti Pangasinan gapu ti arapaapna nga agturong iti America. Nagturpos iti Bachelor of Business Administration, major in Marketing and Finance.

Naawatna ti diploma manipud iti Institute of Financial Education. Ket gapu kadagitoy a credentials, nakarit ti rikna ni Pricila a serkenna ti banking world.

Bayat dagiti umuna a bulan a kaadda ni Pricila iti Maui, masansan idi ti panagturongna iti simbaan. Umuna, mapan agdengngeg ti misa ket kalpasanna, agturong iti Maui Evangelical Church a kaduana ti ikitna. Ket gapu iti daytoy, nagbalinen a kustombre ti kanayonna a pannakakita ken ni Walter iti kongregasion.

Nangrugi a nagtrabaho ni Pricila iti maysa a pasdek pangpinansial— ti Institutional Savings ti Kahului a kas part-time teller. Idi 1974, naital-o a kas full-time teller. Sipud idi, nagtrabaho agingga a nagbalin a Branch Manager. Ket idi 1988, simmangbay kenkuana ti napintas nga opurtunidad iti trabaho. Inawatna ti indiaya ti Pioneer Federal Savings a posision a kina-Assistant Vice President ken Branch Manager para iti sanga ti Kahului ken Kihei. Manipud nakikadua ti Pioneer Federal Savings iti First Hawaiian Bank idi 1997, iggem ni Pricila ti posision a kina-Branch Manager ken Personal Banking Officer ti Wailuku Branch.

Iti naminsan a panagbuya ni Pricila iti Miss Maui Filipina pageant idi 1975, mariribukan unay daytoy ta awan ti pagluganna nga agawid. Ni Rev. Baloaloa idi ti nangted ti invocation iti nasao a programa. Idi nadlaw ti reberendo ti panagdandanag ti balasang, inyawisna ti panangitulnogna ken ni Pricila. Saan a nagkedkedan ti balasang. Ket apaman a nakaawid ni Walter iti pagtaenganda kalpasan a naitulnogna ti balasang, nakaawat iti tawag ti telepono manipud ken ni Pricila a nangkiddaw kenkuana nga isurona ti balasang nga agmaneho iti lugan no adda waya ken awan pakakumikomanna iti trabaho. Awan ngamin ti naan-anay a tiempo dagiti kabbalay ni Pricila a mangisuro kenkuana ta masansan nga addada amin iti trabaho. Gapu iti daytoy, naluktan ti dalan ti panaginnasideg dagiti pusoda. Nabukkaan ti nabayagen a kinupkupikopanda a rikna. Ditoy ti namuangayan ti amin. Ditoy a naipasngay ti napudno nga ayat.

Iti panaglantip dagiti puso da Walter ken Pricila idi Marso 6, 1976, nakipagra-o ti komunidad kadakuada. Iti pannakayanak ti umuna a bunga ti ayan-ayatda, ni James Eric, idi Nobiembre 4, 1977, nabangon ti pamilia. Iti dayta met la a tawen, gimmatangda ti balay nga aggatad iti $52,000— house and lot. Ngem kapilitan a nagsardeng ni Pricila iti trabahona tapno adda agaywan ti anakda.

Gapu daytoy, sinerrek ni Walter ti sabali pay a pamataudan iti pagbiag, nakaala ti lisensiana nga agisagana iti income tax services. Ni met la Walter ti agtagikua ken mangimaniher ti Baloaloa's Income Tax Services—serbisio a mangipapaay pay iti bookkeeping. Kalpasan ti lima a tawen, idi Hunio 30, 1982, nayanak ti maikadua nga anakda, ni Shani Leah.

Nagatendar ni Rev. Baloaloa iti Great Lakes Church Leadership School idiay Michigan State University ken nagturpos iti kurso a Psychology ken Counseling. Daytoy ti nanglukat ti ad-adu nga edukasion ken nagun-odna iti Master of Arts in Bible and Religion idiay Gateway Christian University, Alabama, idi tawen 1981.

Naawatna ti kina-eskolar manipud iti National Coordinating Council for Women of the UCC idi 1984, tapno pagadalanna ti set-up ti UCC. Kas resulta daytoy, nabangon ti Hawaii Council of Filipino Ministries [HCFM] idi 1986. Isu pay ti napusgan a tesorero ti konseho, ken iti lokal, isu ti presidente ken nagserbi pay iti sumagmamano a posision ti Tri-Isle Mokupuni [Association].

Nagserbi a Supply Pastor of Paia Hawaiian Protestant Church idi 1985. Manipud 1996, ni Walter ti maysa kadagiti timmulong iti pannakaisubli ti Haiku Protestant Church [Kalanikahua Hou], ken ditoy a nagserbi iti pito a tawen. Kannayon ti kina-pastorship ni Rev. Baloaloa, aktibo pay iti aktibidades ti UCC. Manipud 1985-1989, miembro iti Council for Health and Welfare Services; Corporate Member ti UCC Board for Homeland Ministries, 1994-1997; namindua a nangibagi idiay General Synod of the UCC. Iti state level, miembro daytoy iti Board of Directors, Church Development Committee, Nominating Committee ken Scholarship Committee.

Nabenipisiaran ti komunidad ti Maui iti boluntario a serbisio publiko ni Rev. Baloaloa. Nagserbi iti County of Maui Commission on Aging manipud 1990-1993, ken iti Commission on Culture and the Arts, 1994-1997. Manipud idi 1981, miembro iti Kahului Kiwanis Club. Nangrugi a nagmiembro iti Maui Filipino Chamber of Commerce idi 1994, ken nakagun-odanna ti Gintong Pamana Leadership Award idi 1999. Iti pannakikaduana ken ni David Murata, isuda ti nangidaulo ti pannakabangon ti Maui Adult Day Care Center a nangrugi a nangipaay ti service program iti Maui Evangelical Church. Isu ti maysa kadagiti orihinal a Board member.

Kas ken ni Walter, atiddog met ti pakasaritaan nga impaay ni Pricila iti panagboluntariona a nakabenisiaran ti Maui. Nagserbi iti Board of Directors ken miembro ti The Make a Wish Foundation, March of Dimes ken Junior Achievement. Iti lima a tawen a nagsasaruno, nagserbi a kas Chair ti Mrs. Maui Filipina Pageant ken General Chairperson ti Mr. & Mrs. Filipino Centennial Pageant. Iti pannakabigbigna iti adu a serbisio pampubliko, naawat ni Pricila ti Maui Filipino Chamber of Commerce Gintong Pamana Leadership Awards ken ti Binhi at Ani Outstanding Member Award. Isu ti author ti kapitolo ti Finance "Means to a Destiny Freater Than Ourselves" iti table book ti "Anak," maysa a limited edition a libro nga adda iti aywan ti Maui Filipino Centennial Celebrations Coordinating Council— pagdayaw ken panagraem kadagiti Filipino iti Maui--iti naglabas, ti agdama ken ti masakbayan.

Nagun-od pay ni Pricila dagiti sabsabali a pammadayaw a kas iti PFSB Branch Manager Award, President's Club Award, Personal Banking Officer, ken President's Club Award of the First Hawaiian Bank. Nagserbi pay a kas Director ken Treasurer ti Maui Habitat for Humanity. Ti nagtipon a proyekto, co-founding members da Walter ken Pricila iti Habitat for Maui, Inc.

Nupay agsupadi ti relihion ngem nagbalin nga inspirasion dagiti bunga, di mailadawan no kasano ti ragsak ti balligi dagitoy nga agasawa. Umir-irut ti relasion ken tumibtibker ti pondasion ti pamilia. Ket uray kasano ti kaadu ti ling-et a nagtedted bayat ti panangisagana ti napintas a masakbayan ti pamilia, adda met gunguna a naawatda: ni James Eric, maysan a Director of Marketing for the State of Hawaii para iti Anheuser-Busch; idinto a ni Shani, nagtartrabaho a kas Claims Examiner/Investigator for Geico Insurance.

Nasuboken dagiti Baloaloa a kas natibker a pamilia. Nasursuro metten ni Pricila nga awaten ken aprisiaren ti kina-ministro ti kaingungotna ta nagserbi daytoy a kas prayoridadna iti nalablabes pay nga itden ti kinamaterialistiko a lubong— daytoy ket awag ken agserbi a sitatallugod iti Dios.

Imbasar ni Pricila ti panagawatna iti daytoy a kina-ministro iti Hippocratic Oath: "Naikumit ken seliado ti sapatam nga agserbi iti Dios a kas maysa a ministro iti agnanayon."

Nagyaman ni Pricila iti Dios gapu ti balligi a nagapuanan ti pamiliada: ti pannakabigbigda, ti serbisio publiko iti komunidad a naipaayda, ti ayan-ayatda ken ni Walter a daytoy ti pakapnekan a saan a tubeng ti agserbi iti Dios uray pay agsupadi ti relihion a nakikamenganda. Wen, ti agserbi iti asino man, iti sadino man...sadiay, agnanayon a nakalukat dagiti pusoda.

*[Pimmusayen ni Rev. Walter Baloaloa]
DUA A PUSO, DUA A RELIHION, MAYSA NGA AYAT
Di Nakapappapati Ngem Pudno
Fil-Am Observer Article
filamobserverarticles.blogspot.com

[nabulod ti ladawan a nausar]

02/13/2023

gapu ta aldaw dagiti puso, baliwak nga iposte...
---
da RUMI, Mannaniw; VALENTINO, Santo

RUMI: Mannaniw iti Ayat ken Maka-Dios
INDEKLARA ti UNESCO [United Nations Educational, Scientific and Cultural Organization] ti tawen 2007 kas International Year of Rumi ken kas paset iti pannakalagip ti Maika-800 nga anibersario ti pannakayanak daytoy naindaklan a mistiko ken mannaniw iti Persia a pagsasao.

Nagtao ni Jelaluddin Rumi iti Balkh, agdama nga Afghanistan idi Setiembre 30, 1207. Napan nagindeg ti pamiliana iti Konya, pagilian a Turkey, a sadiay ti dimmakkelan ni Rumi. Maysa nga espiritual a mangirsursuro ni Rumi idi panawenna, ken naawagan daytoy iti "pir" [inspirational and founder] ti Mevlevi Sufi Order [nabangon ti Konya wenno Turkey iti agdama, babaen dagiti pasurot ni Rumi. Am-ammo pay dagitoy kas Whirling Dervishes gapu iti kinalatakda ti praktis a whirling a kas porma ti dhikr- pananglagip iti Dios. Ti Dervish ket komon a termino a mangsanay ti tao nga agdadamo iti maysa nga aramid iti Sufi path; ken pormal a parte ti whirling ti seremonia ti Sama ken maawagan dagiti makipaset iti semazen-s].

Nagbalin a paggaayat, maibasa ken uray pay makanta dagiti daniw ni Rumi kadagiti Islamiko a pagpagilian- kas iti Afghanistan, Iran ken Turkey. Iti agdama, adu dagiti pagilian iti akin-laud a paset ti lubong ti napasurot ken nangbigbig ti aramidna.

Iti kallabes, nainagan ni Rumi kas bestselling poet ti America. Insurat ni Rumi kadagiti daniwna ti uniberso nga arapaap/paggugusto tapno as-asideg pay ti pannakirelasion wenno koneksion iti Namarsua.

Ti Dios nga indaydayawna ket Dios ti Ayat nga am-ammo iti inaldaw a panagbiagtayo. Ti espiritual a sirmata ni Rumi ket sensual, makipagragsak ken addaan iti karakteristiko ti nauneg a panagpampanunot. Bigbigenna ti nakaparsuaan ken dagiti ayup/animal. Paggaayatna ti kinamisterio ken awanan pasensia kadagiti nalastog ken napasindayaw. Daydayawenna dagiti lugar ngem dakkel ti panagbutengna ti kanayon a pannakaibaba unay ti tao. Kas kanayonna a pagsasao, "Importante ti Ayat- iti panangtrato kadagiti karruba ken no kasano ti pakainaigantayo iti Namarsua."

Pormal a naawagan ni Rumi iti Mawlana Jala ad-Din Muhammad Rumi. Kanayon a mairaman ni Rumi iti Sufism ken iti Mevlevi Order, am-ammo iti lubong kas Whirling Dervishes. Kunana a makipagrambaktayo iti Dios iti wagas wenno babaen ti panagdaniw, panagkanta ken panagsala. Masansan ketdi a pamatian ti Sufis a dagiti sinurat ni Rumi ket nagballigi gapu't kinaimportante ti Qur'an. Manipud iti pannirigan ti literatura, maibilang dagiti daniw ni Rumi kas kangrunaan no di pay ket kadakkelan ken impluensiado a daniw ken daytoy a pannakabigbig ti aramidna ket nagsaknap kadagiti mannaniw iti Persia nga agkalikagum a sumurot iti tugotna.

Dagiti daniw ni Rumi ket maidasig wenno mayasping iti libro ti Salmo ken Kanta ni Solomon. Nagsurat ni Rumi a kas agay-ayat iti Dios, pinadasna ti makipagkaykaysa no kasano ti kaadayo ti distansia ti nagbaetanda iti Dios. Mabasa ti kaaduan a daniwna a kas Daniw ni Ayat, ngem maibilang met dagitoy kas simbolo ti pannakipagrelasion ti tao iti Namarsua.

Ti Masnavi-ye Manavi ti kangrunaan nga aramid ni Rumi. No dadduma, maawagan pay daytoy iti Qur'an-e Parsi. Ti umuna a titulo ket naipatarus wenno naibalikas iti sabali a pagsasao a Rhyming Couplets of Profound Spiritual Meaning, ket ti maikadua kayatna a sawen The Persian Qur'an. Iti babaen ti agpadpada a titulo, dakamaten ditoy ni Rumi ti relihioso a lider ken ti kina-eskolar ken maibilang daytoy kas maysa kadagiti kapipintasan a trabaho iti mistiko a daniw a napaadda.

Innem a libro ti daniw ti linaon ti Masnavi-ye Manavi nga amin dagitoy ket makapasagid iti rikna ti panangtunton ti tao iti Dios. Karaman pay iti nasao a libro ti ginasgasut nga estoria ti porma ti berso a mangiladawan no kasano't panagrigat ti estado ti tao no mayadayo iti Dios, ken ti rag-o a sagrapen ti tao no makipagmaymaysa iti plano ti Dios.

Sabali pay a mabigbig a sinurat ni Rumi isu ti Diwan-e Shams-e Tabriz-i, nga insagutna iti ing-ingungotenna a gayyem ni Shams. Indasig dagiti tattao daytoy a relasion da Rumi ken Sham a pumada iti Plato ken Socrates. Naispiritual daytoy a trabaho ti Shams, kas iti platoniko a trabaho [karakterismo ti panagpinnateg ti dua a tao a saan a seksual] ti kadarrato a panangitrabaho ti pilosopia ni Socrates.

Iti agdama, adun a pagsasao wenno lengguahe ti nakaipatarusan dagiti daniw ni Rumi. Agtultuloy ti panangimpluensiana iti moderno a pampanunot, ken nagbalin payen a kanta ti sumagmamano kadagiti daniwna. Ti moderno ken agtultuloy a pannakaipatarus ken pannakailako dagiti aramid ni Rumi ti namagbalin kenkuana a maysa kadagiti kalatakan a mannaniw iti agdama a tiempo ken inartapanna ti kaaduan nga aramid dagiti mannaniw iti agdama a panawen.

VALENTINO: Padi, Martir ken Santo
ADUN ti nagkauna a Kristianos a martir ti agnagan iti Valentino.
Dagiti Valentino a madaydayaw iti Pebrero 14 ket isu da Valentino ti Roma [Valentinus presb. m. Romae] ken Valentino ti Terni [Valentinus ep.Interamnensis m. Romae].

Ti umuna a Valentino ket padi ti Roma a nagbalin a martir idi AD 269 ken naitanem iti Via Flaminia. Ti relikia ni Valentino ti Roma ket makita iti Church of St. Praxed ti Roma, ken iti Whitefriar Street Carmelite Church iti Dublin, Ireland.

Nagbalin nga obispo ni Valentino ti Terni iti Interamna idi AD 197 ken makuna a nagbalin a martir bayat iti panagabuso a panagturay ni Emperador Aurelian. Kas iti umuna a Valentino, naitanem met iti Via Flaminia, ngem iti sabali a lokasion. Makita ti relikia ni Valentino ti Terni iti Basillica of St. Valentine ti Terni.

Rimmuar met ti maikatlo a santo nga agnagan iti Valentino a nadakamat iti nagkauna a martirolohia [martyrologies] iti babaen ti petsa a Pebrero 14. Mapapati a napapatay daytoy idiay Africa a kaduana ti sumagmamano a gagayyemna, ngem awanen ti sabali pay a pakasaritaanna.

Nagtalinaed a misterio agingga ita ti pudno a naggapuan ni San Valentino ken no mano ti bilangda a San Valentino. Ngem adda pattapatta dagiti dadduma a daytoy a Valentino ket maysa a Romano a napapatay gapu iti panagkedkedna nga isuko ti kina-Kristianismo a pammati. Kuna dagiti sabsabali a historiador a ni San Valentino ket maysa a padi iti templo a nabalud gapu ti panangkontrana ti panagturay ni Claudius. Ngem asino man daytoy, mabalin a pudno nga adda Valentino gapu iti pannakakakali dagiti arkeolohista ti katakomba wenno panteon iti babaen ti datar ti nagkauna a simbaan a naidedikar ken ni San Valentino. Idi 496 AD, intuding ni Papa Gelasius ti Pebrero 14 nga aldaw iti pananglagip ken panagdaydayaw iti kinamartir ni San Valentino.

Iti opisial a listaan dagiti sasanto [Martirolohia ti Romano] ti Katoliko a simbaan, nagtalinaed ti Pebrero 14 nga aldaw a panangrambak/pananglagip ken ni San Valentino, ngem gapu iti kinakurang wenno kinakisang ti impormasion maipanggep iti kinatao ken aramidna, naikkat ti pananglaglagip kenkuana iti Kalendario Heneral iti uniberso a liturhia ti venerasion wenno panangbigbig ti kinasanto idi marebisar daytoy iti tawen 1969.

Nairaman iti lokal a kalendario iti lugar ti Balzan idiay Malta.
Adda pay la dagiti nagtalinaed a nangobserba ti Kalendario iti Ritual ti Romano manipud iti Tridentine Calendar agingga iti tawen 1969 a no sadino a ditoy ti nakarambakan ti umuna a fiesta ni San Valentino agingga iti tawen 1955 idi ipaababa ni Papa Pius XII ti pannakadakamat ti nagan ni San Valentino no maangay ti misa. Nagtalinaed ketdi a panglaglagip babaen ti Traditionalist Roman Catholics a mayannatup iti otorisasion ni Papa Benedict XVI a motu proprio Summorum Pontificum idi Hulio 7, 2007, a mausar ti General Roman Calendar of 1962 ken ti liturhia ni Papa Juan XXIII a 1962 edition ti Roman Missal, ken, kas Simple a Fiesta babaen ti panangusar ti Traditionalist Roman Catholics ti General Roman Calendar ti 1954.

Ni San Valentino ti Santo a Patron dagiti agtutubo, ayat, dagiti agayan-ayat, naragsak a panagdenna dagiti agasawa, dagiti agayan-ayat a nagtulag iti panagasawa, affianced couples, agay-aywan kadagiti alimbubuyog, dagiti adda nasakitna a kissiw, pannakatalimudaw/agkulipattay, dagiti kablaaw, peste, ken dagiti agbaniaga. Irepresentar iti ladawanna ti tumatayab ken sabong ti rosas.
RUMI, Mannaniw; VALENTINO, Santo
Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Fil-Am OBSERVER, February Article
filamobserverarticles.blogspot.com

[nabulod dagiti ladawan a nausar]

02/12/2023

Saan la gayam a dagiti puso, panagpiesta ken ragragsak ti akimbulan ti Pebrero, uray pay ni Patay.
--

ipostek manen, piman...

GAGANGAY la nga uyek a pugiit ti gapu iti nangitarayan dagiti appoko ni Simeon kenkuana, agtawen ti 95, iti maysa a pribado a klinika iti Siudad ti Laoag. Iti panangeksamen ti doktor kenkuana, awan ti naduktalan a nakaro a sakitna malaksid laeng iti panaguyek gapu iti gulpe a panaglamiis ti tiempo. Rinesetaan ti doktor iti agas a gatangen ken tomarenna. Nayawid iti pagtaenganna tapno sadiay nga agpaimbag. Ngem kalpasan ti dua nga aldaw, kimmaro ti panaguyekna ken al-alawenna ti panagangesna. Iti daytoy a gundaway, nagdanagan a husto dagiti appoko ti lakay ket saanda a sinayang ti oras-- impanda a dagus idiay Mariano Marcos Medical Center tapno mapagadalan ken maisayangkat ti ad-adu a laboratory exams.

Iti kaadda ni Simeon , wenno ti nalatak nga awagna nga "Ama" iti ospital, nalapsut ti pigsa ti lakay. Nagbaliwbaliw ti presion ti dara ken iregular a pitik ti puso, agal-al nga aganges ken nagtupak iti bilang ti estado ti oksiheno iti bagina. Dagus a naikabit ti oksiheno a mangsupusop ti nayon nga angin nga angsenna.

Idi makarikna iti bang-ar ti lakay, inikkatna ti oxygen mask iti rupana. Imbagana pay kadagiti appokona a yawidda isuna. Ngem awan pay ti maysa nga oras ti napalabas, nagtayyek dagiti bukel ti mata ti lakay sa nagpatangken ti bagi nga arigna a kasla nagkissiw. Naammuan iti doktor a "na-cardiac arrest" gayam ti lakay. Kalpasanna, nairidep iti nauneg a pannaturog. Kayatna a sawen, "na-coma" ket ti utek ti kangrunaan a naapektaran.

Matmaturog ken saanen a makariing pay. Iti ababa a pannao, natayen ti panunot ken rikna ni Simeon.

Idi kabambanuagan ken kapigpigsaan ni Simeon, uray adda bassit idi a sagubanitna, dina ikankano. Importante kenkuana ti trabaho. Nasaldet ketdi ti lakay iti aniaman a klase ti trabaho malaksid iti kinamannalonna. Kaay-ayo pay ni Simeon ti agsangal iti kalesa. Sumimsim met bassit iti basi wenno sioktong ken agsigarilio wenno agtabakao.

Iti panangadal ti mangngagas daytoy a pakasaritaan ti biag ni Simeon, atapen ti doktor nga adda pakainaigan ti tabako iti nabayagen a panagbunnong ti plema iti barukong ti lakay a rason iti narigat a panagangesna. Idi agangay, timmaud metten iti neumonia a mangpadagsen pay ti sakit a sagsagabaenna.

Naipakat ti kangrunaan a prayoridad ti doktor-- ti pannakaestablisar iti nalaka ken alisto a panaganges ti lakay. Nasundaan ken naikapet ti respirator. Kalpasanna, naikapet pay ti monitor para iti Blood Pressure [BP], Heart, Pulse, ken Respiratory Rate, ECG, O2 Saturation, kdpy. Sabali lang ti Intravenous Fluids [IVF] ken Nasogastric [NG] tube a dimmalan iti agong nga agturong ti boksit tapno daytoy ti mangtaraon kenkuana.

Kalpasan iti nasurok a maysa a lawas nga awan ti nagbaliwan ti kasasaad ti lakay, inukkon ti doktor dagiti kameng ti pamilia ni Simeon. Impudnona nga awan ti makita wenno senial ti pagdur-asan. Insingasing ketdi doktor iti pannakabuttaw ti karabukob ti lakay [a maawagan daytoy iti "tracheostomy"] tapno ditoy iti pakaidalanan ti tubo a pagangsan ken saan lattan a mangnamnama ti lakay iti respirator. Ngem saan nga immannamong ti pamilia gapu ti rason a lakayen ni Simeon ken nakapsuten ti resistansia daytoy. Sa maysa pay, inako met laeng ti doktor nga awan ti sangagasut a porsiento a pagbaliwan ti kasasaad ti lakay no maaramid man daytoy a procedure/proseso.

Ti laeng sakit a neumonia ti manamnama a maagasan. Naawatan dagiti kameng ti pamilia ti palawag ti doktor nupay inaramiden dagiti medical staff ti ospital iti amin a wagas ken pamuspusan a pakalag-anan ti kasasaad ni Simeon.

Arigna a nagsuko dagiti staff ti ospital iti awan a pagbaliwan a kasasaad ni Simeon ta nagatang ken naipakat metten dagiti agkakangina nga agas. Nagdesision ti pamilia a yawidda ti lakay ken yantangay naawatdan ti agbalin a pagtungpalan ti amin-- "ti agur-uray a kawit ti kumpay ni patay."

Pinirmaan ngarud ti maysa nga apoko ti lakay ti maawagan iti "Do Not Resuscitate" [DNR]. Maysa daytoy a tulag a pakaisardengan ti amin nga agas ken IV fluids a naikapet iti lakay malaksid laeng ti panagtalinaed ti NG tube ken respirator. Iti pannakapirma daytoy, napatalgedan nga awan ti pakababalawan dagiti staff ti ospital no kas bilang dakes la ti gasat ti lakay bayat iti panaguray ti pamilia iti panangyawidda kenkuana.

Ket idi sakbay a nayawid ken nailugan ti lakay iti agur-uray nga ambulansia, pinusgan ti doktor ti maysa nga apoko ni Simeon a manguksot ti respirator iti ngiwat ti lakay. Idi damo, saan a kayat ti apoko ngem awan ti mabalinna. Nagsangit ti apoko sakbay nga inuksotna ti repirator a mangmangted ti anges iti lakay.

"Pakawanennak, Ama," kinuna ti apoko.

Saanen a maimulagat ni Simeon dagiti kalub ti matana. Mabalin ngata met nga adda anaraar ti lawag a makita, uni a mangngeg ken mariknana ti apros ngem isu laeng ti makakita, makangngeg wenno makarikna iti dayta. Iti sasaadenna, kasla nagtagtagainep lattan ti lakay. Naidasayen iti katre a nagiddaanna. Kayatna man ti agkunail, saanna a maaramid gapu ta saanen a makamandar ti panunotna.

Nabayagen a yap-aplaw ni Patay ti kumpayna ken ni Simeon ngem dina met mapuntaan wenno makawit ti lakay. Mabalin ketdi a saan nga itulok ni Simeon ti pagammatan ken ni Patay. Napigsa ti pakinakemna ta saan nga agsuko a bastabasta. Napnoan iti pammati-- iti kararua, panunot, bagi ken rikna.

Malagip nga idi Enero 19, 2009, aldaw ti Lunes, nayospital ni Simeon. Nagtalinaed iti ospital iti dua a lawas. Idi Pebrero 2, aldaw ti Lunes, nayawid iti pagtaenganna nga awan pay ti puotna. Ket idi Pebrero 9, aldaw met la ti Lunes, inyawaten ni Simeon ti kararuana iti Namarsua kalpasan iti nakurang a makalawas a nakibinnalubal ken nakipinnerreng ken ni Patay.

Malagip ti apoko ti maysa a pagsasao: "Laglagipen nga uray pay dagiti Angheles, saanda a nasirsirib ngem ti Dios iti nalabes!"*
KET INYAPLAW NI PATAY TI KUMPAYNA...
Di Nakapappapati Ngem Pudno
March 2009 Issue, Fil-Am Observer
Opinion Section, Page 4/
wwwfilamobserver.blogspot.com

[nabulod ti ladawan a nausar]

11/05/2022

IDI Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, rinibribu a Filipino ti nailista ti naganna a maikameng iti puersa ti armada ti Estados Unidos. Naggapu dagitoy iti sabalisabali a grupo a kas ti Philippine Scouts, Philippine Commonwealth Army ken dadduma pay a mabigbig a gerilia wenno rebulosionario a tignay. Naited kadagitoy a Filipino ti responsibilidad a makirupak kadagiti kabusor iti pannakikammayet ken pannakikaysana iti armada ti America.
Aldaw ken rabii nga awan sarday dagitoy a Filipino a nagbantay kadagiti puesto a destinoda tapno masalakniban ken malapdan ti aniaman a pannakaraut manipud iti kabusor. Adu a sakripisio ken panaganus. Iti laksid ti rigat a nalak-amda, kas da la bulsek a mangnamnama iti isisiray ti lawag manipud iti sipnget a nanglikmut kadakuada iti kabambantayan a naggiananda tapno maliklikan ti pannakakemmeg, nayadayoda pay kadagiti pamiliada. Ngem awan gasat dagiti dadduma, nakemmeg ken innala ida dagiti kabusor; nagbalinda a prisoners-of-war, naparparigat ken nasentensiaan iti dusa a patay. Isuda dagiti Filipino a nangirisgo iti biag ken daton a nagpaay para ti amin a Filipino ken iti nagan ti Estados Unidos.
Gapu ti napudno a serbisio a naaramidan dagiti Filipino, inkari ti gobierno ti Estados Unidos a maited kadakuada ti benepisio a kapada nga awaten dagiti sabsabali pay a pagilian a nagserbi iti armada ti America. Karaman ditoy a benepisio ti health care, pension money ken college money.
Nupay kasta, iti pannakaipasa ti paglintegan a maawagan iti Rescission Act of 1946, naikkat kadakuada ti naikari a kalintegan a mangawat ti benepisio. Ti nakas-ang pay, nairaman ti saan a pannakabigbig ti kalintegan dagiti nakakompleto iti kina-first enlistment a makipagili iti America. Ket gapu ti daytoy a paglintegan, maibilang wenno maikonsiderar a saan nga aktibo ti serbisio nga impaay dagiti Filipino ket nailibak wenno pinaglikudan ti EU ida- iti ababa a pannao, naibasura ti benepisio ken/wenno prebilehio a karbengan ken pannakabigbig a legal ti serbisio nga impaayda iti armada idi nakirupakda kadagiti kabusor iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan.
Iti nasapa a paset ti tawen 1980, timmaud dagiti tignay-protesta a nangkiddaw iti pannakaited ti naikari a benepisio kadagitoy a Fil Vets. Nagwaras no di pay napalawa ti suporta dagiti tattao kadagiti beterano- ti panangirupirda ti kalintegan dagiti Fil Vets a makipagili iti America ken pannakaipaay kadakuada ti "injury compensation and treatment" no mataming ti salun-atda kadagiti Veterans Affairs hospitals.
Ket nupay iti likudan ti panagintutuleng ti gobierno ti America kadagitoy iyar-arungaingda, saan a nagsarday ken nagtultuloy latta met ti tignay-protesta dagiti beterano ayatda la a mapatgan ti kiddawda. Adda met dagiti nakisimpatia- dagiti bukod a pamilia, gagayyem, makaam-ammo ken grupo a nangipaay iti pannuporta tapno luktan ti America ti lapayagna. Ken uray pay ti komunidad dagiti Filipino-Americans, nakikammayetda met iti tignay nga inyuswat dagiti beterano. Indawatda pay iti gobierno ti panangsirig ken pannakatingiting a naimbag ti nasao a dawat tapno maikkan konsiderasion ti pannakaited ti naan-anay a suporta iti Filipino Veterans Fairness Act- maysa a linteg a mangilunglungalong iti pannakaited ti karbengan a makipagili iti Estados Unidos dagiti Filipino a nakakompleto ti kina-enlistment iti armada.
Idi tawen 2009, immay ti dakkel a balligi kadagiti beterano idi pirmaan ni Presidente Barack Obama ti American Recovery and Reinvestment Act [ARRA]- a nakaipalaonan ti Filipino Veterans Equity Compensation ken mangibagbaga ti madagdagus a pannakaited ti pannuporta wenno ayuda kadagiti beterano a Filipino iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan. Agdagup iti $198 million equity compensation wenno maawat ti tunggal maysa ti bingayna nga one-time lump sum payment nga agdagup iti $15,000 kadagiti US Citizens ken $9,000 para kadagiti non-citizens.
Nupay ti laengen pannakaited ti makuna a "kompensasion" ti kurangna, naiget ken arisiten latta met a naimbag ni Uncle Sam dagiti pudno a nagserbi iti armada. Saanna latta met basta yawat a kasla mamaen ti nasao a gatad. Isu a nagtalinaed latta a nakiro ti estado dagitoy a Filipino veterans gapu iti multiple classification a listaan nga iggem a dokumento ti Department of Veterans Affairs [DVA].
No nakalista ti nagan ti maysa a beterano iti US Army ken nagserbi daytoy iti salinong ti Philippine Scouts, makuna a pudno ken kualipikado. Ngem sumango met iti adu a tubeng gapu ti makunkuna nga "structural ken bureaucratic barriers" wenno bangen/lapped iti pannakaited ti benepisio kadagiti beterano nga adda iti salinong ti Commonwealth Army ken gerilia wenno rebulosionario a tignay.
Kalpasan ti panagipilaan idi tawen 1946, naaramid ti maikadua a pannakabilang ti nagnagan dagiti beterano idi 1948. No maibasar iti agdama a pagrukodan ti pannakabigbig a nagserbi ti maysa a beterano idi Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, masapul nga idatag ti beterano a karaman [isuna] ti naganna iti listaan ti 1948 ken ti discharge papers-da.
Idi Disiembre 29, 2011, nasurok a 24,000 a Filipino WWII veterans ti diskualipikado wenno nailibak ti kalinteganda a mangawat iti benepisio. Adda met agarup 4,000 a beterano ti agur-uray iti resulta ti panagapelada iti Board of Veterans' Appeal [BVA]. Ket kadagiti 66 a pagilian a kaaliado ti Estados Unidos iti Maikadua a Gubat ti Sangalubongan, dagiti laeng Filipino ti nailibak ti kalinteganda ken/wenno saan a naited iti umisu a benepisio a rumbeng nga awatenda.
Ket daytoy ti kinapudno, adut' maaramid ti kuarta- mapagtignayna amin a banag. Ngem makatulong kadi daytoy a mangkoreher wenno mangilinteg ti inhustisia ken diskriminasion a nalak-am ken nagpasaran dagiti ing-ingungotentayo a beterano? Saan. Nalabit, no saan a dagitoy a kalak-amanda ken sakripisio no kasano ti rigat iti kaadda ti gubat, nakaadalda ngata met wenno nakastrekda iti napimpintas a pagtrabahuan tapno masuportaran dagiti pamiliada. Nalabit, naited ngata met kadakuada ti pudpudno ken umisu a pannakataripato ti salun-at no kasapulan ken malapdan iti gradual a panagsalog ti salun-atda.
Gapu ta kaaduan kadagitoy a beterano ti agtawenen iti 80s ken 90s, mauraydanto pay ngata nga awaten ti kompleto ken umisu a benepisio no naginad met iti pannakaipaay ti hustisia kadakuada?
NO NAGINAD ITI PANNAKAIPAAY TI HUSTISIA
Di Nakapappapati, Ngem Pudno
Fil-Am Observer Article
filamobserverarticles.blogspot.com

Address

784 Pomaikai Street
Kahului, HI
96732

Website

http://www.filamobserverarticles.blogspot.com/

Alerts

Be the first to know and let us send you an email when Fil-Am Observer posts news and promotions. Your email address will not be used for any other purpose, and you can unsubscribe at any time.

Contact The Business

Send a message to Fil-Am Observer:

Fil-Am Observer