12/05/2022
SHËN KOLLI DHE KULTI I TIJ NË SHQIPËRI GJATË SHEKUJVE
Zhvillimi i kulteve të krishtera në Shqipëri që janë nderuar dhe nderohen është i lashtë, mund të themi sa vetë krishtërimi në këtë trevë. Është botërisht e ditur se për gjatë bregdetit Adriatik në Iliri kanë ekzistuar ngulmime të hershme të të krishterëve. Shqipëria është njëra ndër vendet e para të Europës në të cilën u perhap krishtërimi duke pasur kështu një histori rreth 2000 vjeçare të zhvillimit të tij. Krishtërimi në Shqipëri u përphap në të njëjtën kohë kur u përhap edhe në trevat e Greqisë dhe Italisë dhe rreth tetë shekuj më parë se te bulgarët e dhjetë shekuj para se të pranohje te serbët.
Prof. Dr. Musa Ahmeti
Center for Albanian Studies
Budapest
Shenjtëria është veçori e Kishës, e njerzve të Zotit pa dallim moshe, vendi, shtrese shoqërore, gjinie etj. Për gjatë 2000 vjet krishtërimi mozaiku i shenjtërisë në përbërjen e tij ka: papë, kryeipeshkvij, ipeshkvij, meshtarë, abat, rregulltarë, rregulltare, fëmijë, të rinj, prindër, të moshuar, të varfër, etj. Shenjtëria është një shenjë dalluese e cila bindë çdonjërin për praninë e Zotit, për ekzistencën e tij, për veprën madhore të tij në çdo kohë, në çdo vend, në çdo popull, etj., e cila begaton dhe zbukuron, lartëson dhe nderon jetën e krijesës së Zotit, njeriut. Nderimi i shenjtëve ka filluar nga ana e kishës që nga koha apostolike, përmes zbulimit dhe reflektimit të jetësë së krishterë, të virtyteve dhe cilësive të saja, të shembullit individual për besim e sakrificë pa kursyer as vetevtëveten duke u bërë shembull për të tjerët në jetën e prëditshme tokësore. Një gjë e tillë është shprehur bukur edhe në Bibël: “Jini, pra të përsosur, ashtu siç është i përsosur Ati juaj që është në qiej.” (Mateu 5:48).
Shën Kolli i Myras që ishte edhe ipeshkëv i Barit në Itali, ku sot ruhet relukaret (eshtrat) e tij, është njërë ndër shenjtërit më popullor të Krishtërimit, si në kishën Katolike perëndimore ashtu edhe Kishën Ortodokse. Në fillim të shekullit të VI-të përhapet kulti i tij në botën bizantine. Si fillesë e përhapjes së këtij kulti mund të merret ndërtimi i një kishe në vitin 430 nga ana e peradnorit romak Justinianit në Konstantinopojë kushtuar këtij shenjti.
Zhvillimi i kulteve të krishtera në Shqipëri që janë nderuar dhe nderohen është i lashtë, mund të themi sa vetë krishtërimi në këtë trevë. Është botërisht e ditur se për gjatë bregdetit Adriatik në Iliri kanë ekzistuar ngulmime të hershme të të krishterëve. Shqipëria është njëra ndër vendet e para të Europës në të cilën u perhap krishtërimi duke pasur kështu një histori rreth 2000 vjeçare të zhvillimit të tij. Krishtërimi në Shqipëri u përphap në të njëjtën kohë kur u përhap edhe në trevat e Greqisë dhe Italisë dhe rreth tetë shekuj më parë se te bulgarët e dhjetë shekuj para se të pranohje te serbët.
Ungjillin në trevat shqiptare pari e ka predikuar Shën Pali, i cili në letrën drejtuar bashkësisë së krishterë të Romës pohon: “prej Jerusalemit e përqark gjer në Iliri kam përbushur shpalljen e ungjillit të Krishtit ” (Romakëve 15:19). Letrën e tij Shën Pali mendohet se e ka shkruar në Korint në dimrin e viteve 57-58 pas Krishtit, pasi kishte përfunduar udhëtimine tij të dytë misionar në Maqedoni dhe para se të kthehej në Jerusalem.
Duke u nisur nga ky fakt, pra përhapja e herëshme e krishterimit në Shqipëri, është më se normale që edhe shenjtërit e parë i kemi në këto treva që nga vitet e para të ungjillizimit, përkatësisht sipas Daniele Farlatit shenjti i parë në trevat shqiptare është Shën Cezari (Caesaris) ipeshkëv i Durrësit i cili u martirizua rreth viti 58 pas Krishtitmë më 15 maj. Shenjtori i dytë nga vitet e para të krishtërimit është Shën Asti (Astius) poashtu ipeshkëv i Durrës i cili u martirizua më 6 korrik të vitit 98. Martirizimit e Shën Astit, Farlati e përshkruan kështu: “Certamen sacrosancti Martyris Asteii episcopi Dyrrhachii. Astejus sanctus Martyr vixit sub Trajano Imperatore. Ab idololatris captus Agricolae Praesidi traditus est. Cumque jussus esset Christum negare, et idolis sacrificare, neque eo adduci posset, in carcerem missus est. Porro priusquam comprehenderetur, tale babuit somnium. Vidit seipsum suprae petram stare unctum pice et oleo; et expergefactus dixit Clericis suis; Fratres, oportet me pati propter Christum. Caeterum unusquisque vestrum discedaet, ubi salvus esse possit. Haec locutus comprebensus est, uti dictum; et stans coram Agricola, Christumque confessus in cacere conclusus fuit. Unde dimissus plumbatis caesus, dein melle unctus suspensus fuit in lingo tempore aestive, ut a vespis et muscis depastus e vita excederet. Hoc facto, gratanter cruciatum perferens animam Christo tradidit.” Një informacion të hollësishëm për këtë shenjt e gjejmë edhe në një kodik në dorëshrkim që ruhet në Bibliotekën Apostolike të Vatikanit.
Gjatë shekujve në vijim historia e shenjtëve në Shqipëri është e mbushur me emra martirësh të krishterë të cilët vepronin brenda vendit ose që kishin ndonjë lidhje me të. Shumica e këtyre shenjtorëve nuk ishin shqiptarë (ilir) në kuptimin e përkatësis etnike-kombëtare. Numri i tyre për të përmendur të gjithë është shumë i madh.
Për kultin e shenjtorëve në Shqipëri, nga autorë e studiues shqiptarë mungonjnë studime të themelta ose monografi të specializuara. Ata përmenden në mënyrë sporadike, citohen në raste të caktuara pa u ofruar shënime e të dhëna shterruese për ta. Edhe me studiuesit e huaj pothuajse situata është e ngjashme. Deri me sot mungojnë studime kapitale të mbështetura në burime shkencore dhe literaturë të mirfilltë.
Për këtë studim tonin për kultin e Shën Kollit (Shën Nikollës) ne jemi mbështetur kryesisht në burim arkivore të pabotuara dhe të botuara por edhe në një literaturë dytësore ekzistuese.
Kulti i Shënkollit është kulti më i nderuar në Shqipëri i një shenjtori mashkull në të dy ritet, si në atë ortodoks ashtu edhe atë të krishterë perëndimor, po njëkohësisht ai adhurohet edhe nga besimtarët musliman shqiptarë. Të dhënat nga autorë të ndryshëm janë kundërthënëse, mirpo sipas kërkimeve tona na rezulton se kemi rreth 156 kisha që i janë përkushtuar këtij shenjti në tërë Shqipërinë e sotme, nga Veriu në Jug. Albanologu italian Fulvio Cordignano në studimin e tij mongrafik me titull “Geografia Ecclesiastica dell’Albania,” ka ardhur në përfundim se në tërë teritorin e Shqipërisë ekzistonin 275 kisha katolike nga fillimi i shkeullit XVI deri aty nga mesi i shek. XVII. Cordignano në studimin e tij ishte përkufizuar në kohë, përkatësisht nga fillimi i shkeullit XVI deri aty nga mesi i shek. XVII. Pas kërkimeve dhe studimeve ai kishte ardhur në përfundim se në Shqipëri nderoheshin 41 shenjtorë. Mirpo, është interesant fakti se në kohën e përcaktuar nga Cordignano rreth një shekull e gjysëm, 143 kisha (nga 275 të shënuara) u ishin përkushtuar vetëm 4 shenjtorëve dhe atë: Shën Mërisë, (Santa Maria Vergine), Shën Kollit, (San Nicola), Shën Premtes (Shënepremte ose Santa Veneranda) dhe Shën Gjergjit (San Giorgio).
Shenjti më i përhapur në tërë Shqipëri ishte ai i Shën Mëria. Këtij kulti i përkushtoheshin 42 kisha, pra më shumë se cilitdo shenjti tjetër, ndërsa shenjtori i dytë më i nderuar gjithnjë sipas Cordignanos ishte Shën Kolli, gjithsejt 41 kisha të përkushtuara. Në vendin e tretë renditje Shënapremtja me 34 kisha të përkushtuara kësaj shenjtorje dhe në vendin e katër renditej Shën Gjergji më 26 kisha të përkushtuara.
Sipas njohurive tona, për herë të parë emrin Shën Kollit (Shën Nikolla) e ndeshim te kisha përkushtuar këtij shenjti në Perondi të Beratit daton që në shekullin X. Kjo është një kishë shumë e vjetër, po për fat është e ruajtur dhe sot është në gjendje të mire. Është kishë e ritit ortodoks. Kisha e Shën Kollit ndodhet në fshatin Perondi në rrethin e Kuçovës, rreth 15 km nga qyteti i Beratit dhe përbën një nga monumentet më të hershme bizantine në Berat. Në fillimet e tij monumenti ka qenë një bazilikë tri nefshe me nefin qëndror të ngritur më lart se dy anësorët. Në një fazë të dytë gjatë përiudhës bizantine të vonë kishës i është shtuar muri i narteksit dhe këmbanorja, kjo e fundit lidhet organikisht me murin e narteksit. Më vonë kisha pëson një meremetim tjetër, ku vihet re përdorimi i teknikës së kluasonazhit. Rindërtim tjetër i rëndësishëm është ai i vitit 1786, ku shtohen hajatet dhe rindërtohen çatitë me tavanet. Rindërtimi i fundit që tranformoi së tepërmi arkitekturën e monumentit është në vitin 1931. Në pamjen e sotme kisha vjen pas një ndërhyrje restauruese, e cila çliroi pjesën më të madhë të ndërhyrjeve të mëvonshme. Në brendësi të naosit pjesët e mbetura ende të afreskut i takojnë periudhës së shekujve XIII-XIV. Absida ndodhet në lindje dhe është një ndërtim tri pjesësh i dalë në muraturën, ku qendrorja është më e madhe se dy të anësoret. Më tipike në unikalitetin e saj kisha e Shën Kollit në Perondi bëhet nëpërmjet këmbanores, e cila mendohet të jetë nga më të hershmet në provincat bizantine të Ballkanit. Megjithë transformimet e shumta në shekujt e kaluar dhe ndërhyrja e specialistëve bëri të mundur që monumenti të rikthehet në identitet dhe të përfaqësojë sot një nga monumentet e kultit bizantin më të spikatur në gjithë rajonin. Arkitektura origjinale dhe teknika e ndërtimit e datojnë monumentin si fazë të parë ndërtimi në fundin e shek. X.
Pos F. Cordignanos kemi edhe një studim tjetër të shkurtër të Dhimitër Bedulit nga viti 1996, i cili kishte hulumtar një zonë shumë të vogël në Shqipërinë e Jugut, atë të Pogonit e cila shtrihej në vetëm shtatë fshtara dhe nga 56 kishat ekzistuese 11 nga këto i përkushtoheshin Shën Kollit, përkatësisht vetëm fshati Sopik që kishte 16 kisha, katër nga këto i përkushtoheshin Shën Kollit. Kjo është një dëshmi shumë e fortë se shqiptarët e nderonin dhe respketonin Shën Kollin jashtëzakonisht shumë.
Këtij shenjti që nderohet e respektohet shumë si te të kreishterëte ritit perëndimor ashtu edhe te riti lindor ortodoks, por edhe te një pjesë e konsiderueshme e muslimanëve në Shqipëri i janë përkushtuar Katerdrale e Kisha e në këto ai pasqyrohet në ikona të bukura. Përhapja e madhe e kultit të Shën Kollit ka krijuar në ikonografi një larmi zgjedhjesh kompozicionale. Ikona më e lashtë që njohim deri me sot, na vjenë nga shekulli X dhe është realizuar në Manastirin e Shën katerinës në malin Sinai, ndërsa paraqitja ikonografike e tij u bë më e qendrueshme nga funi i shekullit XI. Në Shqipëri ikona më e lashtë e Shën Kollit është nga shekulli i XII dhe është realizuar në Kishën e Shën Gjergjit në Vithkuq. Kjo ikonë ruhet sot në Galerinë Kombëtare të Arteve Tiranë në numrin e invetarit 2242. Ndërsa nga shekulli XV kemi ikonën që ruhet në Muzeun e Artit Mesjetar, në Korçë me numër inventari: 5027. Nga viti 1594 kemi ikonën në Kishën e Shën Nikollës në Vlaherna, në kala të Berat,të cilën e realizoi piktori shqiptar Onufër Qiprioti. Ndërsa nga shekulli XVII kemi ikonën e piktorit të njohur shqiptar Kostandin Shpataraku i cili i bëri një paraqitje monumentale këtij shenjti. pastaj nga viti 1785, kemi ikonën e Shën Kollit që ruhet në Ikonostasin e kishës së Shën Mërisë në Dragot të Dumresë dhe nga 15 marsi i vitit 1795 kemi ikonën e Shën Kollit që ruhej në kishën e Manastirit të Shën Gjon Vlladimirit në Elbasan. Sot kjo ikonë ruhet në kishën e Shën Prokopit në Tiranë. Në ikonat që ruhen në Shqipëri, Shën Nikolla zakonisht na paraqitet në portret ose ulur mbi një fron të rëndë të gdhendur druri, ndërsa në sfondin e praruar me flori, mbi kokën e tij qëndrojnë ulur mbi dy re figurat krezesore të Kishës: Jezu Krishti dhe Maria. Në të gjitha kishat ku na janë ruajtur ikonat e Shën Kollit në Shqipëri, ikona e tij qëndron pranë ikonës së Shën Mërisë në anën e djathtë të “Dyerve të bukura.”
Në mbishkrime të shumta. Nga shek. XIV, është mbishkrimi i pikturuar nga Onufri në vitin 1554 mbi faqen e murit verior të Kishës së Shën Kollit në Shelcan /Elbasan/ pranë tryezës së prothesit në kungë të kishës, pastaj nga viti 1591, është mbishkrimi i pikturuar mbi portën e Kishës së Shën Kollit në Vlaherna, në kala të Beratit. The cathedral has been restored and is now the Onufri Museum. Onufri was Albania's greatest fresco and icon painter in the 16th century. He was the first to use pink pigment and the French called it Onufri's Red; pastaj nga shtatori i vitit 1778 është është mbishkrimi mbi portën e Kishës së Shën Kollit në Vanaj të Myzeqesë, kurse nga viti 1793 është është mbishkrimi në gurë mbi portën e kishës përkushtuar Shën Nikollës në Toshkëz të Myzeqesë dhe nga 15 dhjetori i vitit 1795 është mbishkrimi në kishën përkushtuar Shën Nikollës në Vanaj të Myzeqesë, dhe në vitin 1811 kemi tre mbishkrime: mbishkrimin në ikonostasin e kishës përkushtuar Shën Kollit në Vanaj të Myzeqesë; mbishkriinm në portën e kishës përkushtuar Shën Kollit në Krutje të Sipërme të Myzeqesë /Lushnje/; mbishkrimin në portën e kishës përkushtura Shën Kollit në Toshkëzë të Myzeqesë.).
Në ikonostase në Ikonostasin e kishës së Shën Mërisë në Dragot të Dumresë është ikona e Shën Kollit, ndërsa nga shekulli XVI kemi dy ikona Ikonostasi njëra e realizuar në Kishën e Shën Mërisë në Lubonjë të Korçës, me numër inventari 2771 dhe tjetra me prejardhje të panjohur me numër inventari 5027, të cilat sot ruhen në Muzeun e Korçës.
Në gdhendje në gurë, qoftë afër portës, altarit (lterit), te dritaret apo në muret e jashtme, por edhe lagje, fshatra [psh. “Lagja e Shën Kollit” në qytetin e Elbasanit, ose fshati Shënkoll afër Shkodrës të cilin e gjejmë në defterin e vjetër turk të regjistrimut të popullsisë së Shkodrës nga viti 1431. Ky fshat ndodhet në kufijtë në mes të kalasë së Ulqinit dhe qytetit të Shkodërs, pra në mes të Shkodrës dhe Ulqinit], pika të rëndëishme turistike deri te anijet transportuese apo ato të udhëtarëve.
Ikonat të cilat janë ruajtur me kujdes të veçantë duke nderuar këtë shenjt pjesa më e madhe ruhen në vendet e krijnimit të tyre, megjithatë ka raste kur ato janë bartur nga një kishë apo manastir në një kish apo manastir tjetër në kohë të ndryshme si psh. rasti me ikonën që është punuar më 15 mars të vitit 1795 në Manastirin e Shën Gjonit pranë Elbasanit, në vitet ’70 të shekullit XX bartet në Tiranë dhe ruhet në kishën e Shën Prokopit në Tiranë, në familje e deri te koleksionistë privat.
Festa e Shën Kollit është më 6 dhjetor. Sipas disa studiuesve kjo festë në Shqipëri është një festë para- kristiane. Ajo respektohet si nga të krishterët e të dy riteve perëndimot dhe lindor, poashtu edhe myslimanët. Shqiptarët në këtë datë (6 dhjetor) festojnë kthimin e shpirtrave të të vdekurve, duke ju përkushtuar dhe duke i përkujtuar ata me nga një therje të një kafshe e cila pastaj piqet në helli. Kafsha zakonisht është dele, por mund të jetë edhe tjetër si psh., viq, qengj, dhi apo kec. Për këtë festë, kafsha për disa javë me radhë mbahet në shtallë mbrenda, në shtëpinë e cila bën flinë për pëkujtim të shpirtit të njeriut apo të dashurit të tyre. Në Malësinë e Mbishkodrës, në Hot, Grud e Kastrat, Lekbibaj, Curraj, Fan, etj., festa e Shën Kollit zgjat një javë të tërë.
Ishte zakon në veri për të ndezur një qiri dhe për të lënë derën të hapur në prag të Shën Kollit, për ti mundësuar shpirtërave dhe Shenjtorit që të hynë lirshëm në shtëpi duke ju bërë të mundur atyre në këtë formë të jenë pjemsarrës në festë. I zoti i shtëpisë do të ngrinte dolli me një gotë raki duke thënë në mënyrë gati solemne: "Qoftë lëvduar Nata e Shën Kollit, ajo na ndihmoftë. Kjo natë shpërbleftë shpirtërat tonë dhe ata të përjtshmit.” Në disa zona të Shqipërisë, sidomos në Shqipërinë Veirore dhe atë të Mesme, nderzen nga tre qirinj, duke ju lutur shpirtëva të jetës së “përtejshme” që të mos bënim dëme në familje e gjetiu, por të prehen të qetë.
Për këtë natë, nga të zotët e shtëpisë porosisin qirinjë të veçantë në dyqanet kur prodhohen ata, që të bëhen sa më të qëndrueshëm, sepse është praktikë që ndiqet për shekuj me radhë. Në atë familje që qiriu digjet më ngadal, respektivisht djegja e tij zgjat më shumë, ajo familje do të ketë më shumë prosperitet, zhvillim, paqe, begati dhe bekime për vitin që vjen.
Është intersant të cekët se në Shqipëri dita e kultit të Shën Kollit festohet në dy data të ndryshme, siq e cekëm me 6 dhjetor dhe më 9 maj. Me 9 maj festohet në Shqipëri të Veriut, veçanërisht në Shalë e Shkrel. 9 maji është dita e përvjetorit të transferimit të relikuarëve (eshtrave) të Shën Kollit në Bari në vitin 1087. Kjo ditë ka edhe një rëndësi tjetër për kto krahina sepse atë ditë, pra me 9 maj, malësorët nisen me tufat e tyre të kafëshëve (dele, dhi e lopë) për kullotë të verës në bjeshkët e afërta ku qëndrojnë deri në mes të shtatorit.
Nuk janë të pakta legjendat që kanë të bëjnë me këtë shenjt në Shqipëri. Njëra ndër më karakteristiket është ajo, ku në ditën e festës me 6 dhjetor Shën Kolli shkon në shtëpinë e një malësori të varfër shqiptar. Si për çdo mysafirë tjetër edhe për Shën Kollin nuk mungoja mikrpitja dhe bujaria. Po kishte rastisur që malësori ku kishte shkuar mysafiri të ishte në varfëri të skajshme dhe nuk kishte asgjë, fare asgjë për ta shërbyer mysafirin. I ndodhur në një ngushticë të tillë, i zoti i shtëpisë, malësori shqiptar, i shërben vetëm ujë burimi mysafirit (Shën Kollit). Ky duke e pa situatën në të cilën ndodhej malësori insiston që i yoti i shtëpisë të vë në furrë të zjarrit e të pjekë për së gjalli djalin e vetëm që kishin në shtëpi. Është e njohur te shqiptarët se kërkesa e mzsafirit domosdo duhet të plotësohet dhe malësori shqiptar e merr djalin e vetëm që kishte dhe e fut në furrë të zjarrit. Edhepse shumë i mërzitur për veprim e bërë, ai nuk shfaq asnjë shenjë dëshprimi që të mërziste mysafirin. Shën Kolli, pra mysafiri, pas disa orësh urdhëron malësorin shqiptar që të hap derën e furrës. Dhe ndodhi çudia, djali ishte ulur në mes të furrës i rrehtuar nga flakët e zjarrit dhe po lozte me një qese me monedha të floririt, ishte gjallë e shëndosh, nuk kishte pësuar asnjë lëndim. Kur e shikuan këtë familjarët e djalit, brohortiën e kërcyen nga gëzimi. Shën Kolli ju tha ky është shpërblimi për respektin, besimin që treguat për mua dhe nderin që më bëtë dhe u zhduk në çast. Kjo legjendë tregohet edhe sot në Malësi të Mbishkodrës, por vetëm me 6 dhjetor e jo me 9 maj.
Shën Kolli u lind në Patra të Licis, një Gadishull malor i Azisë së Vogël (sot ndodhet në Truqi) rreth vitit 225. Vendlindja e Shën Kollit sot përbëhet nga disa gërmadha të pakta, por në shekullin e tretë ajo ishte një nga qytetet më të rëndësishme të zhvilluara dhe të populluara të Licias. Këtu, në një mjedis me kulturë dhe gjuhë greke si mbizotëruese në komunikm të prëditshëm, me dominin të fesë pagane u rrit Shën Kolli. Pak vite pas vdekjes së të dy prindërve ai largohet nga Patra dhe shkon në Myra, në atë kohë kryeqytet i Licias, që ishte vetëm katër kilomtra larg detit. Duke qenë njeri i përvujatur, shumë i sjellshëm dhe i dhënë tepër në besimin e Zotit, ai fitoi një admirim të madh nga banorët dhe kominiteti i krishterë e zgjodhi për ipeshkëv. Sipas rrëfimeve haxhiografike kjo ishte një dëshirë hyjnore e popullsisë së Myras. Në këshillin e parë Ekumenik të Nikesë të vitti 325 Shën Kolli mbështeti Shën Silvesterin ipeshkvin e Romës, Shën Aleksandrin e Aleksandrisë Shën Spiridhonin e Trimithontës dhe Eterërit e tjerë të Këshillit duke folur kundër “dokrtinës së Ariusit” që mohonte dy natyrat e Krishtit. Shën Nikolla si ipeshkëv shërbeu gjatë sundimit të perandorit Konstantin (306-337). Nuk dihet shumë për rrethanat e vdekjes së tij. Ai duhet të ketë vdekur rreth viteve 333-334 më 6 dhjetor në qytetin e Myras ku edhe u varros. Aty pas disa vitesh u ngrit një kishë e madhe e cila u bë vend i adhurar për besimtarët e shumtë dhe një pikë e rëndësishme peligrinazhi. Në vitin 1087 dy priftërinj nga Bari i Italisë, Lupo e Grimoaldo sollën relikuarët (eshtrat) e Shën Kollit nga Myra dhe i vendosën në katedralen e Barit e cila edhe sot mban emrin e këtij shenjti. Papa Urbani II (12 maras 1088 – 29 korrik 1099) e shenjtëroi altarin dhe varrin e tij. Nderi dhe respekti për Shën Kollin përgjatë shekujve ësht kthyer në një nderim të përgjithshëm tek besimtarët e krishterë, por jo vetëm te ata. Jeta e e tij shenjtë me shume vuajtje e sakrifica, kujdesi për të gjitha kategortië e njeryve dhe mrekullitë e shumta që bëri në saje të cilësive të mbinatyrshme që kishte, u bënë subjekt i shumë legjendave dhe temë shumë e preferuar për artin dhe letërsinë. Megjithëse nuk ka asgjë të shkruar, ai renditet në krye të shenjëtorve, si mbrojtësi udhëtarëve, marinarëve, tregtarëve, fëmijëve... etj. Kalendari kishtar për këtë shenjt njeh dy festa: e para është javore dhe celebrohet çdo të entje dhe e dyta është vjetore dhe celebrohet me 6 dhjetor. Biografia më e hershmme që na është ruajtur deri me sot për këtë shenjtë është ajo e shkruar në shekullin IX, ndërsa Teodor Studiti dhe Josif Himnografi kompozuan himin më të vjetër të shenjtit rreth vitit 826.
Literaurë:
Aleksandër Meksi, Arkitektura dhe restaurimi i kishës së Perondisë. Në: Monumentet. Tiranë: Instituti i Monumenteve, 1973, nr. 5-6, f. 19-39.
Aleksander Meksi, Arkitektura e kishave të Shqipërisë. (Shekujt VII-XV). /Church architecture in Albaniae in the 7TH-15TH centuries./ Tiranë: Shtëpia botuese UEGEN, 2004.
Aleksander Meksi, Të dhëna të reja për kishën e Mesopotamit. Në: Monumentet. Tiranë: Instituti i Monumentev, 1975, nr. 10, f. 151-159.
Anastas Tourta [ed.], Icons from the Orthodox Communities of Albania. Collection of the National Museum of Medieval Art, Korçë. Editor: Dr. Anastas Tourta. Introduction: Panayotis L. Vocotopulos, Author of the Catalogue: Eugenia Drakopoulou. Thesaloniki 14 March-12 June 2006. Thesaloniki: European Center for Byzantine and Post-Byzantine Monuments, 2006.
Bep Jubani, Plotësime për monumentet arkeologjike në Shqipërinë e Veriut. Në: Monumentet. Tiranë: Insituti për mbrojtejn e monumenteve, 1986, nr. 1.
Dhimitër Beduli, Një vështrim mbi kishat dhe manastiret e Pogonit. Tiranë: Neraida, 1996, f. 1-46.
Dom Nikë Ukgjini, W***y Kamsi, Romeo Gurakuqi [Ed.], Krishtërimi ndër shqiptarë. Simpoyium ndërkombëtar. Tiranë, 16-19 Nëntor 1999. Koferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë. /Christianity among the Albanians. International Symposium. Episcopal Conference of Albania/. Shkodër: Koferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë, 2000.
Fran Luli, Vështrime historike rreth përhapjes së kishvae dhe emrave të shenjtorëve ndër zonat e Mbishkodrës. /Historical Observations on the Spread of Churches and of Saints’ Names In the Upper Shkodra area/. Në: Krishtërimi ndër shqiptarë. Simpoyium ndërkombëtar. Tiranë, 16-19 Nëntor 1999. Koferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë. /Christianity among the Albanians. International Symposium. Episcopal Conference of Albania/. Shkodër: Koferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë, 2000.
Frank Charles Thompson, Bibla e Studimit. “The new Thompson Study Bible”, bazuar në zingjirin origjinal të shënimeve të dr. Tompsonit. Tiranë: Shoqëria Bilbike Shqiptare-Albanian Bible Society, 2000.
Fulvio Cordignano & Giuseppe Valentini, Saggio di un regesto storico dell’Albania. Scutari: Tipografia dell’Immacolata, 1937-1940.
Fulvio Cordignano S. I., Antichi monasteri Benedettini in Albania. (I). Në: La Civiltà Cattolica. Roma: La Civiltà Cattolica. Roma: “La Cardinal Ferrari” S. A. I. Tipografia Via Germanico, 146, Direzione e amministrazione Via di Ripetta 246, 1929, Anno 80, vëll. III, f. 13-28.
Jacobo Coleto, Martyrologium Illyricum Fabiano Blascovichio episcopo Macarensi. Dicatum Accedunt notatiiones & de hoc opere commentariolum auctore Jacobo Coleto olim soc. Jesu presbytero. Venetiis: Impensi Simonis Oschi, 1818.
Jacques Zeiller, L’expansion du christianisime dans la péninsule Balkans du I’er au V’e siècle. Në: R***e Internationale des Etudes Balkanique. Beograd, 1935, viti I, nr. 1-2.
Kristo Frashëri, Débuts du christianisime dans les territories albanais. Në: Studia Albanica. Tiranë: Academi des Sciences de la Republique d’Albanie, 1995-1999, f. 15-29.
Kristo Frashëri, Zhvillimet e krishterimit në viste shqiptare. /The Beginnings of Christianitz in the Albanian lands/. Në: Studime Hisotrike. Tiranë: Akademia e Shkencave e RSH. Instituti i Historisë, 2000, viti LIV (###VII), nr. 1-2, f. 5-19.
Lorenzo Tacchella, Le antiche sedi episcopali latine, greche e bulgare dell’Albania etnica e della Macedonia. Milano: Biblioteca dell’Accademia Olubrense 4, 1990.
Marin Barleti, Historia e jetës dhe e vepravet të Skenderbut. Përkthimi nga origjinali latinisht dhe hyrja nga Stefan I. Prifti. Botim i dytë. Burime dhe materiale për historinë e Shqipërisë, 2. Tiranë: Universiteti Shtetëror i Tiranës & Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, 1967.
Marin Barleti, Rrethimi i Shkodrës. Përkthye prej origjinalit latinisht nga Henrik Lacaj. Botim i dytë i shtuar. Burime dhe materilae për historinë e Shqipërisë. 1. Tiranë: Universiteti Shtetëror i Tiranës. Instituti i Historisë dhe i Gjuhësisë, 1967.
Mark Tirta, Mitologjia ndër shqiptarë. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Kulturës Popullore dega e Etnologjisë. Tiranë: Mësonjëtorja, 2004
Milan Shuflaj, Qytetet dhe kështjellat e Shqipërisë kryesisht në mesjetë. Tiranë: Botime Onufri, 2009.
Musa Ahmeti, 356 vëllime me dorëshkrime të pabotuara të Illiricum Sacrum. Në: Gazeta 55. Tiranë, 22 shtator 2004, nr. 253, f. 12-13, 16.
Musa Ahmeti & Etleva Lala, Illyricum Sacrum. 10. Burime dhe dokumenta. Botohen për herë të parë. Tiranë: Shtëpia e librit OMBRA GVG, 2007, vëll. 10.
Musa Ahmeti & Etleva Lala,Statutet dhe urdhëresat e Kapitullit të Kishës Katedrale të Drishtit. /Statuta et ordinationes capitulli ecclesiae cathedralis Drivastensis/. Tiranë: Shtëpia e librit OMBRA GVG, 2009.
Nevila Nika, Dioqeza e Shkodrës gjatë shek. XVIII sopas dorëshrkimeve arkivore. Shkodër: Phoenix, 2001.
Peter Bartl, Albanien vom Mittelalter bis zum Gegenwart, Ost-sud Südosteuropa. Geschichte der Länder un Völker. München: Verlag Friedrich Pustet Regenesburg. Südosteuropa-Gesellschaft, 1995.
Pirro Thomo, Kishat Pasbizantine në Shqipërinë e Jugut. Tiranë: Botim i Kishës Orthodokse Autoqefale të Shqipërisë, 1998.
Selim Islami, Kultura dhe arsimi në shek. XVI-XVIII. Në: Historia e popullit shqiptar. I. Ilirët. Mesjeta. Shqipëria nën Perandorinë Osmane gjatë shek. XVI-vitet 20 të shek. XIX. Akademia e Shkencave e Shqipërisë. Instituti i Historisë. Tiranë: Botimet Toena, 2002, vëll. I.
Shaban Sinani, Gjurmë të ligjërimit ungjillor të krishterimit të hershëm në biblën shqip. Në: Bibla shqip dhe tradita. Institui i Gjuhësisë dhe Letërsisë. Tiranë: Botimet Toena, 2004, f. 50-61.
Ylli Drishti, Ikona shqiptare. Shek. XIII-XIX. Koleksioni i Galerisë Kombëtare të Arteve Tiranë. /Le icone albanesi. XIII-XIX secolo. Collezione della Galleria Nazionale d’Arte Tirana/. Tiranë: Tipografia Garattoni, 2000.
Zef Mirdita, Krishtenizmi ndër shqiptarë. Prizren-Zagreb: Drita & Misioni katolik shqiptar në Zagreb, 1998.
W***y Kamsi, Kisha e kuvende të Shkodrës me rrethina në mesjetë. /Churches and Convents in Shkodra and its Surrounding Area in the Middle Ages/. Në: Krishtërimi ndër shqiptarë. Simpoyium ndërkombëtar. Tiranë, 16-19 Nëntor 1999. Koferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë. /Christianity among the Albanians. International Symposium. Episcopal Conference of Albania/. Shkodër: Koferenca Ipeshkvnore e Shqipërisë, 2000, f. 120-130.
