https://www.facebook.com/110748777267915/

Ede yarns, 193 Lý Thường Kiệt, Buon Me Thuot (2025)

02/10/2025

Sự Đa Dạng Nhạc Cụ Của Người Êđê.
(phần 2)

Klei lar êbeh kdrăp kưt mmuiñ mơ̆ng phung anak Êđê.
(kdrêč 2)

[Content tiếng Việt bên dưới]

Hruê kăm anei drei dơ̆ng lŏ ksiêm tui duah klei thâo săng kơ kdrăp kưt mmuiñ mơ̆ng phung djuê ana Êđê hŏ.
Tơdah đĭng tŭt knŏng pioh hjăn kơ phung mniê yua ayŭ. Kơyua phung djuê ana Êđê diñu lač đĭng tŭt bi êrâo phung mngăt mdiê mdĭh kgŭ, čiăng đru kơ mdiê djăl hriê kơ prŏng, tơdah ƀuh phung êkei hruê mngăt mdiê hŭi đuĕ dăp jih. Kơyuanăn arăng knŏng bhiăn ayŭ êjai ngă yang kơ mngăt mdiê leh anăn hruê ngă yang lui msat.
Bi đĭng năm jing kdrăp kưt mmuiñ pioh kơ phung êkei yua ayŭ, kăm kat amâo dưi ayŭ hlăm sang, hlăm ƀuôn hruê aguah tlam knŏng dưi ayŭ hlăm pưk hma kbưi hŏng ƀuôn sang leh anăn knŏng dưi ayŭ hlăm sang mâo klei wăn (sang mâo mnuih djiê) amâo dah ti êngao biêr msat hlăm hruê ngă yang lui msat. (thŭn dih phung drei mâo čih klei yal dliê kơ klei bhiăn phung djuê ana Êđê phat kđi đŭ hlei pô ayŭ đĭng năm hlăm sang)

Ðĭng năm arăng mjing ngă hŏng 6 ƀĕ đĭng m´ô dlông đŭt mdê bi asei kdrêč, čŭt hlŭh nah dih mƀlir hlăm boh giêt krô. 6 đĭng mơ´ô anei dăp jing 2 pruĕ 3 đĭng ti dlông leh anăn 3 đĭng ti gŭ čiăng bi êdah klei bi mbha dua nah kdrêč klei anei ngă mjing hlăm lu mta djuê kdrăp kưt mmuiñ mơ̆ng phung djuê ana Êđê. Hlăm ñu anei mâo anôk čiăng kñăm dlăng hlăm klei ngă mjing đĭng năm kơyua hlăm grăp đĭng anôk klŭn mŭt hlăm boh giêt arăng kčiêp mƀlir dưm êlah mñê ngă krĭ hŏng alê mnŭng amâo dah ngă hŏng hla kông êpih.

Ðĭng Rĭng; jing djuê mta kdrăp kưt mmuiñ arăng ngă hŏng lu đĭng mơ´ô dlông, đŭt mdê mdê bi mkruôp jing sa hniap, bi kjăp đuôm hŏng klei hwiê arăng mñam krañ mbĭt. Ðĭng dlông hĭn êdi hlăm brô 81 cm, đŭt hĭn lĕ hlăm brô 49 cm, boh prŏng mbah đĭng hlăm brô 3 cm. Klei arăng bhiăn yua ayŭ đĭng anei msĕ si ayŭ đĭng khen Acmonica. Dua dhan tlah kƀiêng phung djuê Êđê Mdhŭr leh anăn Êđê ADham khăng jêñ mưng yua kdrăp kưt mmuiñ anei. Hlăm krĭng êpul phung djuê ana Êđê mkăn ƀiă hĭn amâo tuôm ƀuh diñu yua ayŭ.

Êngao ti nei hlăm phung rĭng đĭng djuê ayŭ hŏng êwa angĭn lŏ mâo mơh đĭng gôč, đĭng hi, đĭng Lơng khơng. ( hriêt ƀiă tuôm ƀuh arăng yua ayŭ ênuk anei).

Ky Pah (đĭng ky) đĭng anei arăng mjing ngă mơ̆ng ky kbao prŏng, ktang jhŏng amâo dah kbao arăng kăp pioh ngă mnơ̆ng myơr kơ yang adiê hlăm hruê ngă yang tlŏ kbao. Tĭng kdrêč ky prŏng ƀăng hŏng, tĭng êdŭk ky dăl knur arăng khăt čiă hĕ hlăm brô 2 - 3 cm čiăng ngă ƀăng anôk kăp ayŭ. Tơdah êjai dôk ayŭ sa nah kngan djă ky sa nah kngan kăp uôp pah pŏk ti dlông mbah hŏng čiăng kơ ñu mâo asăp mñê kwang prŏng điêt tui si pô ayŭ. Ky pah anei ăt arăng ghă kăm mơh ayŭ hlăm pưk sang.
Adôk lŏ čuê . . .

----------------------

Tuần này chúng mình tiếp tục tìm hiểu thêm về các loại nhạc cụ của người Êđê nha.
Nếu như đing tút chỉ dành cho nữ giới. Vì người Êđê cho rằng tiếng đing tút đánh thức hồn lúa dậy, giúp cho lúa mau lớn, nếu thấy bóng dáng đàn ông hồn lúa sẽ sợ hãi mà đi mất. Nên chỉ được thổi dịp lễ cúng thần lúa và bỏ mả.
Thì đing năm là nhạc cụ dành cho nam giới, kiêng kị không được thổi trong nhà, trong buôn vào ngày thường mà chỉ được thổi trên rẫy xa buôn và duy nhất trong nhà khi có đám ma hoặc ngoài mộ địa trong lễ bỏ mả.(năm trước chúng mình có viết bài về luật tục Ê đê phạt người thổi kèn đing năm trong nhà)

Đing nǎm(Kèn bầu 6 lỗ) được làm từ 6 ống nứa dài ngắn khác nhau, cắm xuyên qua vỏ quả bầu khô. 6 ống nứa này được xếp thành 2 hàng, 3 ống trên chéo lên còn 3 ống dưới đặt ngang thể hiện quan niệm lưỡng phân rất phổ biến trong cấu tạo nhạc cụ của người Ê đê. Điểm đáng chú ý trong cấu tạo của Đing nǎm là tại mỗi ống phần đi qua quả bầu đều được gắn một lưỡi gà bằng tre hoặc bằng đồng.

Đĭng Rĭng (Sáo bè 5 ống); Là loại nhạc cụ gồm nhiều ống nứa dài, ngắn khác nhau kết hợp lại thành bè, được cố định bằng sợi mây đan kết với nhau. Ống dài nhất khoảng 81cm, ngắn nhất khoảng 49cm, đường kính các ống khoảng 3cm. Cách sử dụng loại nhạc cụ này giống như việc thổi kèn Acmônica. Hai nhánh người Êđê Mdhur và Êđê ADham thường sử dụng nhạc cụ này. Ở các nhóm Êđê khác ít gặp hơn.

Ngoài ra trong bộ hơi còn có đing gốt, đing hi, đing lơng khơng.( hiếm thấy người sử dụng ngày nay).

Ky Pah ( Đing Ky)hay gọi là tù và. Nhạc cụ này được lấy từ sừng những con trâu to, khỏe hoặc con trâu được làm vật hiến sinh ở Lễ đâm trâu. Một đầu lớn sừng rỗng, đầu nhọn còn lại cắt bớt khoảng 2 - 3 cm để tạo lỗ thổi. Trong khi thổi 1 tay giữ tù và, tay còn lại dùng lòng bàn tay ốp lên đầu rỗng để úp mở tạo ra độ vang âm thanh to nhỏ khi thổi. Ky Pah cũng bị cấm thổi trong nhà.
Còn tiếp…

----------------------
Người viết + dịch Êđê: H Jien Ayun (Bài viết có sự tham khảo tư liệu từ viện âm nhạc cổ truyền)
Ảnh: Internet
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

25/09/2025

Sự Đa Dạng Nhạc Cụ Của Người Êđê.
(phần 1)

Klei lar êbeh kdrăp kưt mmuiñ mơ̆ng phung anak Êđê.
(kdrêč 1)

[Content tiếng Việt bên dưới]

Ti djiêu hjiê klei kreh dhar lu êbeh, mơ̆ng phung anak Êđê diñu lŏ mâo knhuah mbruă klei kưt mmuiñ đĭ lar kdrăm mdê klei anei bi êdah klei kreh dhar lăn dap kngư mdê hjăn mbĭt hŏng klei lar êbeh mta djuê hlăm klei bi mdah ƀuh klei kdŏ kưt mmuiñ.

Ti êngao kơ rĭng čing čhar, phung anak Êđê lŏ mâo mơh kdrăp kưt mmuiñ ngă hŏng klei, hŏng đĭng atông, hŏng đĭng ayŭ ngă mơ̆ng alê m´ô. Msĕ si ti gŭ anei:

Ðing pâng: jing kdrăp kưt mmuiñ hlăm phung djuê atông mñê, dŏ đĭng anei phung êkei bhiăn yua grăp hruê. Arăng ngă mjing ñu hŏng 8 ƀĕ đĭng m´ô, grăp boh đĭng dlông hlăm brô 21-50 cm, sa nah akăt dăl leh anăn tĭng sa nah đĭng lui hŏng, bi mbha dua mkruôp mbĭt 3-2 leh anăn 2-1, hlăm grăp mkruôp mâo sa čô kăp yua atông.

Ðĭng Tăk Ta; jing sa kdrăp đĭng ayŭ mâo mơ̆ng đưm đă.
Arăng ngă mơ̆ng sa ƀĕ đĭng m´ô điêt čao ƀăng ngă đŏk đĭ trŭn, sa nah đĭng mâo êlah anôk kăp ayŭ dưm ƀlir hlăm lam boh giêt (giêt djuê điêt). Ðĭng tăk ta arăng ăt bhiăn mưng jêñ yua ayŭ mơh, hbĭl êla drei čiăng ayŭ dưi yua ayŭ sơăi kơyua asăp ñu ktang kdrăm msĕ si mgô̆ mtrŭt kyua năn mphŭn dô Ðĭng tăk ta arăng bhiăn ayŭ hlăk êjai aguah ưm ôk čiăng bi êrâo mnuih hlăm ƀuôn hdơr pĭt kgŭ nao mă bruă knuă.

Ðĭng tŭt; Jing đĭng ayŭ mâo 6 ƀĕ đĭng mơ´ô sa nah đĭng mâo atŭt sir sơăi đa đŭt đa dlông čiăng mjing asăp đĭng ñu mñê bi knar hŏng 6 boh čing dap msĕ hŏng sa rĭng čing knah. Ênuk đưm, phung mniê khăng bhiăn ayŭ hlăm hruê ngă yang lui msat, mta kdrăp kưt mmuiñ anei arăng kăm amâo dưi ayŭ hlăm sang ôh.

Ðĭng Buôt; jing sa mta đĭng kăp mdưh mgăl đŏk êjai dôk mmuiñ bi kmlah bi luă dua nah. Ðĭng buôt arăng bhiăn yua ayŭ ti tluôn leh mnăp ngă yang adiê amâo dah êkei mniê bi êdah klei ƀô khăp hdâng digơ̆.

Bi hlăm ƀuôn sang di ih si wĕ ngă? ăt dôk mâo lu kdrăp kưt mmuiñ mơ̆ng đưm êlâo mơh hĕ, amâo dah ăt mâo lu mnuih pô kăp mkra mjing kdrăp kưt mmuiñ mơ̆ ? Bi mbha lar kơ phung drei thâo đa hŏ. Drei kčah srăng lŏ bi tuôm mbĭt hlăm hdră klei čih mdah ti knăm pă hruê kăm êdei.

-------------

Bên cạnh kho tàng dân gian phong phú thì người Ê đê còn có nghệ thuật âm nhạc phát triển rất đặc sắc mang tính chất văn hoá bản địa độc đáo cùng với sự đa dạng về hình thức biểu diễn.

Ngoài cồng chiêng ra thì người Ê đê còn có những nhạc cụ bộ dây, ống gõ, hơi được làm từ tre nứa. Có thể kể đến là những nhạc cụ sau:

Đing pâng: Là nhạc cụ thuộc bộ gõ định âm, do nam giới sử dụng trong sinh hoạt thường ngày. Nhạc cụ có cấu tạo bằng 8 ống nứa, mỗi ống dài từ 21-50 cm, một đầu bịt và một đầu rỗng, được chia làm 2 cặp 3-2 và 2-1, mỗi cặp do một người phụ trách.

Đĭng Tăk Ta; (Kèn bầu), là một loại nhạc cụ khá cổ sơ. Được làm từ một ống nứa nhỏ có khoét lỗ tạo nốt nhạc, một đầu có lưỡi gà được gắn vào vỏ bầu (loại nhỏ). Đĭng tăk ta được dùng khá phổ biến, có thể thổi lúc nào cũng được vì tiếng của nó rất rộn ràng thôi thúc nên trước kia Đĭng tăk ta thường thổi vào buổi sáng sớm để đánh thức bà con trong buôn dậy đi làm.

Đĭng Tŭt; (Bộ sáo 6 ống), gồm có 6 ống nứa có 1 đầu đốt có kích thước khác nhau tạo nên 6 âm tương ứng với 6 chiếc chiêng bằng của bộ chiêng Knah. Ngày xưa, người phụ nữ thường thổi trong lễ bỏ mả, nhạc cụ này bị cấm thổi trong nhà.

Đĭng Buôt (Tiêu), là một loại sáo dọc dùng để đệm khi hát đối đáp. Đĭng buôt thường được sử dụng sau lễ cúng thần hoặc trai gái tỏ tình với nhau.

Còn buôn làng các bạn thì sao? có còn nhiều nhạc cụ truyền thống, hay có nhiều nghệ nhân làm nhạc cụ không? Chia sẽ thêm cho chúng mình biết với nha. Hẹn gặp lại vào bài viết thứ 5 tuần sau.

----------------------
Người viết + dịch Êđê: H Jien Ayun (Bài viết có sự tham khảo tư liệu từ viện âm nhạc cổ truyền)
Ảnh: Hai thiếu nữ Ê đê chơi nhạc cụ đĭng rĭng.
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

18/09/2025

Văn Hoá Nghe Kể Khan Của Người Êđê.

Klei Kreh Dhar Hlăm Klei Ghan Mơ̆ng Djuê Ana Êđê.

[Content tiếng Việt bên dưới]

Mphŭn êlâo dih, tơdah leh đĭ êngoh đoh apuôt khuôt êa hlĭm hjan, hlăm yan không dơ̆ng mơ̆ng mlan 12 truh kơ mlan 3.
Knhuang yan anăn phung anak Êđê amâo lŏ dleh gun kpăk kơ bruă pưk hma ôh, mâo hruê mmông wăn nao čhuk mbĭt hlăm klei bi kƀĭn hgŭm mnăm huă. Amâo dah arăng bhiăn pia “yan huă blăm, mnăm thŭn”.

Hlăm grăp mlam tơdah leh lui mdei êjai bruă kƀĭn mbul huă blăm mnăm hlăp, jih jang mnuih hlăm ƀuôn sang hriê kuh kŭm ênŭm ênap dôk dlông añuê mnga, ti djiêu kpur pui leh anăn ti djiêu kpiê čeh hlăm atung gah sang dlông a wan čiăng hriê hmư̆ klei ghan (klei kưt m’muiñ đưm).

Klei ghan jing sa mta hdră bruă mdah yal dliê hŏng klei dlông ênhiang, mâo klei bi găl pruĕ blŭ, dlông đŭt hĕ amâo mâo kdriêl mjưh kčah, čiăng bi êdah klei yal dliê dlông kơ klei leh truh jing hlăm ênuk đưm leh anăn bi mbha lu gưl kdrê̆č mdê mdê, tơdah êjai yal dliê mdah pô ghan bi mguôp mbĭt hŏng knuih ƀô̆ mta (kngan asei mlei) leh anăn mbĭt hŏng kdrăp kưt mmuiñ.

Mnuih pô ghan klei đưm kngan anei djă đĭng hăt, kngan adih păn đĭng kpiê alum kkuh kơ aduôn knuê aê hđăp, kơ akŏ gơ̆ng knơ̆ng sang, yal dliê ghan kơ phung anak čô dôk hmư̆, tơdah leh ƀrip sa mbah kpiê hlŏng aham đŏk kƀông ñu dơ̆ng kčưm yal dliê yơh.

Hlăm knhuang huâng čư̆ dliê kmrơ̆ng kriêp êyăng, jih jang mnuih leh huă trei, mnăm tơl asah, di gơ̆ dơ̆ng bi mđing hmư̆ mbĭt klei ghan yơh. Mlam ƀrư̆ hriê kơ êla mnuih pô ghan hlăk lăk ai lai asei hlăm klei ghan mmuiñ, sa êwa đĭ sa êwa trŭn, msĕ hŏng ba anak jiă kmar mŭt hlăm kdrăn lăn myang anôk phung yang adiê.

Ða klei ghan yal dliê kơ êkei Dăm Săn, êkei B**g hiu lua mnah, êkei Ðun Bru . . .
Jih jang mbĭt bi klŭk mbul hlăm knhuang huâng anăn sơăi, mdlưh mdhiang ai mngăt hlăm klei ƀlĕ mĭn leh anăn lŏ bi mmĭn wĭt kơ klei bruă leh êgao mơ̆ng đưm đă lă lâo, anôk bi tuôm mguôp plah wah lăn hŏng êngĭt adiê.

Ênuk anei, mbĭt hŏng kmrơ̆ng dliê ƀrư̆ hriê kơ điêt, anôk knhuang huâng pioh kơ klei ghan kăn lŏ mâo rei leh anăn pô mnuih yăl kơ klei ghan ƀrư̆ hruê ƀiă hĭn êjai amâo dah leh jih hriê kơ awăt mduôn kyua năn amâo lŏ dưi hdơr klei khan mmuiñ dlông taih.
Bi gưl phung hđeh hlăk ai ƀiă hriêt bi djŏ sô̆ amâo tuôm jêñ hmư̆ mơ̆ng bruă kreh dhar klei ghan đưm . . . , anei jing klei êmuh prŏng kơ bruă kreh dhar mơ̆ng klei ghan đưm dưi răng pioh leh anăn lŏ mdjuê rông. Êlâo huĭ kơ ñu ƀrư̆ răm rai hĕ, hmăng hmưi kơ phung ƀĭng găp mâo klei khăp kơ bruă klei kreh dhar lăn dap kngư bi hgŭm sa ai tiê răng mgang leh anăn lŏ mbliư̆ mdjuê, dưi snăn kơh klei yal dliê mmuiñ klei ghan đưm srăng mâo agha čăt hdĭp jŏk kjăp mbĭt hŏng yang ƀuôn.

--------------------

Ngày trước, vào những dịp nông nhàn, mùa khô khoảng từ tháng 12 tới tháng 3. Thời điểm đó người Ê đê không còn bận rộn với việc nương rẫy, có thời gian để tham gia nhiều hoạt động lễ hội. Hay còn gọi là ‘’mùa ăn năm, uống tháng’’.

Mỗi buổi tối, sau khi gác lại tất cả các nghi lễ, mọi người trong buôn thường tập trung quây quần ngồi trên chiếu hoa, bên bếp lửa và ché rượu cần trong gian khách của ngôi nhà dài để nghe kể khan (sử thi).

Khan là một loại hình tự sự trường thiên, có câu văn vần, dài ngắn không nhất định, diễn đạt một truyện dài mang tính lịch sử và phân chia thành các trường đoạn khác nhau, khi trình diễn người nghệ nhân phối hợp với yếu tố diễn xướng(điệu bộ) và âm nhạc.

Người nghệ nhân kể khan xưa một tay cầm tẩu thuốc, tay kia vít cần xin phép ông bà tổ tiên, gia chủ, kể khan cho con cháu nghe, sau khi rít một hơi thuốc, uống ngụm rượu, và đằng hắng giọng rồi bắt đầu kể.

Trong không gian núi rừng yên tĩnh, mọi người đã ăn no, uống say, tất cả cùng chăm chú lắng nghe khan. Đêm càng khuya người nghệ nhân càng kể say mê,khi trầm khi bổng, dường như đưa con người vào thế giới huyền nhiệm của các vị thần linh.

Nào chuyện về chàng Đăm Săn, chàng B**g đi săn bắt, chàng Đun Bru…
Tất cả cùng hoà vào không gian đó, thả hồn trong tư duy và sự suy tưởng như trở về với quá khứ cổ sơ, nơi giao tiếp giữa đất trời…

Ngày nay, cùng với sự thu hẹp dần của rừng, không gian kể khan không còn và người nghệ nhân kể khan ít đi hoặc đã già yếu không còn nhớ những bài khan dài.
Lớp trẻ ít được tiếp cận với văn hoá kể khan…, đây là vấn đề khá lớn cho việc văn hoá kể khan được gìn giữ và nuôi dưỡng. Trước khi bị mai một dần đi, mong rằng các bạn yêu văn hoá bản địa cùng chung tay gìn giữ và tiếp biến, như vậy thì sử thi mới có sức sống bền vững bên cạnh buôn làng.

----------------------
Người viết + dịch Êđê: H Jien Ayun
Ảnh: Internet về nghệ nhân kể khan Y Wang Hwing trong một buổi diễn xướng.
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

11/09/2025

Cách Thức Điều Hành của Buôn Làng Êđê xưa.

Hdră Klei Kiă Gĭt G*i Mơ̆ng Ƀuôn Sang Êđê Đưm.

[Content tiếng Việt bên dưới]

Ƀuôn sang anak Êđê đưm hriê kƀĭn mguôp mơ̆ng lu boh gŏ mă djuê tĭng kơ amĭ. Hlăm sa boh ƀuôn mâo knơ̆ng bruă gĭt g*i čŏng bi kiă kriê mă hdơ̆ng pô.

Djă akŏ jing pô khua pin êa wăt hlŏng jing khua ƀuôn mơh. Mâo đa ƀuôn ñu jing akŏ gơ̆ng knơ̆ng ƀuôn, pô kăp atông m’mông đru bruă.

Ala yang ƀuôn đru hgŭm ênuk mphŭn dô mơ̆ng phung anak Êđê đưm dlăng yap yuôm kơ klei bhiăn hđăp leh anăn grăp boh ƀuôn ăt mâo pô kăp phat kđi sơăi.

Hlăm bruă klei dŭh đăo kơ yang adiê ăt mâo pô kăp hmŭič kwưh kơ yang. Pô êpa giê.
Hlăm bruă dŭh kơ ai mngăt leh anăn kơ mnuih kmưn mâo pô ghan, pô kăp mdah mtiŏ mdê̆č čing čhar, pô kăp mkra mgăl čing knah. Hlăm klei mă bruă knuă mâo pô kăp tŭh tia.

Hlăm akŏ ênuk tăl 20, tơdah phung Prăng dơ̆ng mkŏ mjing klei kiă gĭt g*i ti dlông kwar Krah Lăn Dap Kngư, hlăm grăp boh ƀuôn sang lŏ dơ̆ng kbiă mjing akŏ gơ̆ng khua alŭ, khua ƀuôn (mâo mơh đa wăt khua akŏ pin êa amâo dah khua păn krĭng djuê arăng hlŏng mgơ̆ng ruah diñu).

Hlăm jih kluôm phung ana gŏ mă djuê tĭng kơ amĭ, srăng mâo sa čô jing akŏ gơ̆ng knơ̆ng djuê arăng pia khua sang (pô sang, khua sang).

Ênuk anei, phung ana gŏ kluôm mă djuê tĭng kơ amĭ dơ̆ng ƀrư̆ kah mbha grăp boh gŏ điêt trŭn dôk mdê hjăn. Pô kăp mkra mgăl čing knah ăt kăn lŏ mâo lu msĕ si êlâo rei.
Kdriêl bruă klei dưi mơ̆ng pô khua pin êa ƀrư̆ hruê ƀrư̆ ƀhuêc điêt hĭn, leh anăn lŏ mlih kơ bruă anei mâo leh khua alŭ khua ƀuôn.

Bi hlăm ƀuôn sang di ih si wĕ ngă ară anei? Yal dliê kơ phung drei bi thâo săng mbĭt hŏ.

-----------

Buôn làng người Êđê xưa được hợp thành bởi nhiều hộ đại gia đình mẫu hệ. Trong một buôn thì có bộ máy điều hành mang tính tự quản.

Đứng đầu là người chủ bến nước cũng là chủ buôn. Một số buôn sẽ là tù trưởng, có người đánh kẻng giúp việc.

Xã hội cổ truyền người Êđê xưa coi trọng luật tục và mỗi buôn thì đều có người xử kiện.
Trong sinh hoạt tín ngưỡng luôn có người khấn thần. Người bói (Pa ghê).

Về sinh hoạt tinh thần và dân gian thì có người kể khan, người diễn xướng tấu cồng chiêng, người sửa chiêng. Trong lao động thì có người thợ rèn.

Vào đầu thế kỷ 20, khi người Pháp thiết lập hệ thống hành chính trên cao nguyên Trung Phần, trong mỗi buôn làng xuất hiện thêm chức danh trưởng thôn, trưởng buôn (đôi khi chính là chủ bến nước hoặc tù trưởng được bầu lên).

Trong một đại gia đình mẫu hệ, sẽ có một người đứng đầu gọi là chủ nhà (pô sang, khoa sang).

Ngày nay, đại gia đình mẫu hệ thường dần tách ra thành từng hộ gia đình nhỏ. Người sửa chiêng cũng không còn nhiều như trước. Quyền hạn người chủ bến nước ngày càng thu hẹp, và thay vào đó là trưởng thôn buôn.

Còn ở Buôn làng các bạn thì sao? Kể cho chúng mình cùng biết với nha.

----------------------
Người viết + dịch Êđê: H Jien Ayun
Ảnh: Người thanh niên Ede trẻ trước ngôi nhà sàn dài, một bữa tiệc rượu cần ở Buôn. 5 vị chức sắc toà án bản địa, thầy cúng. Museum
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

04/09/2025

Đặc Trưng Trong Văn Hoá Mẫu Hệ Người ÊĐê.

Klei Kreh Dhar Mdê Hjăn Hlue Djuê Amĭ Mơ̆ng Phung Anak Êđê.

[Content tiếng Việt bên dưới]

Hlue djuê tĭng amĭ si klei čiăng mblang lač?

Tui si klei bhiăn đưm mơ̆ng phung djuê ana Êđê, tĭng kơ mniê nao êmuh bi kuôl leh anăn hlŏng drông tĭng êkei hriê đĭ dôk jing mtâo anak hlăm sang pô. Tơdah k´kiêng anak hlue mă djuê amĭ.

Êngao tinăn, sang dlông awan čiăng bi êdah kơ klei mpŭ kyua hlue mă djuê tĭng kơ mniê mơ̆ng phung djuê ana Êđê.
Tui si klei bhiăn mơ̆ng mphŭn dô, Sang hlang dlông awan anei jing anôk dôk mơ̆ng aduôn pô čô̆ čam êlâo mbĭt phung lŏ čuê hrô ti tluôn ñu.
Hlăm knhuang awan anôk anăn, pô djă gơ̆ng akŏ jing khua sang, anei jing sa čô mniê jŏk lu thŭn leh, arăng bhiăn pia ana gŏ ñu yơh pô gĭt g*i djăp mta bruă hluôm hlăm găp djuê, msĕ si răng kriê êmiêt pioh dŏ dô ngăn drăp mơ̆ng aduôn knuê aê hđăp, kăp bi kah mbha brei mnơ̆ng ƀơ̆ng huă leh anăn dŏ dô yua aguah tlam; kăp kriê dlăng anak čô kơ grăp boh gŏ êsei hlăm sang.

Tơdah aduôn anei mduôn khua, djiê luič klei jing khua sang srăng lŏ hrô jao kơ sa čô mkăn hlăm phung anak mniê ñu. Hlăm anăn, anak kluič arăng bhiăn ruah jao tal êlâo hĭn bruă ngă khua sang anei, bi tơdah anak kluič ăt dôk điêt amai khua ñu srăng bi ala đru adei kluič ñu kiă kriê wiê ênăk jih jang bruă hlăm gŏ sang tơl adei kluič ñu hriê kơ prong leh anăn dưi gĭt g*i bruă knuă hjăn păn ñu pô. Ngăn drăp hlăm găp djuê ana gŏ jing dŏ ngăn jih jang leh anăn pô kăp dưi dưn yua ngăn drăp anei jing phung tĭng kơ mniê.

Sang hlang dlông awan amâo djŏ knŏng anôk pioh kuh kŭm ênŭm ênap hgŭm hlăm găp djuê gŏ sang ôh, ƀiădah ăt ñu bi êdah klei mdê hjăn hlăm klei hdĭp klei kreh dhar, hlăm klei đăo knang trei mđao.
Êñan phŭn đĭ kơ sang dlông awan ăt mâo na nao rup krah bi kdrăm msiam anăn jing đah da ksâo leh anăn rup mlan wat.
Pô khua pin êa, anăn ƀuôn sang ăt mơ̆ng phung mniê sơăi.

Hlăm klei ksiêm ƀuh kơ mnơ̆ng dhơ̆ng, ăt bhiăn mâo mdjuê knô leh anăn mdjuê ana (msĕ tô hmô anăn êa krông Krông Ana, Krông Knô)
Čing prong hĭn arăng pia čing ana, čing amĭ, leh anăn tui tluôn hlue pia iêu anăn điêt truh kơ anăn prong. Hlăm phung rĭng čing, čing ana, čing amĭ khăng bhiăn atông ba anăp êlâo.
Tơdah arăng đŭng ngă H´Gơr, ƀô̆ wĭl tĭng anăp h´gơr jing ƀô̆ phŭn anôk arăng khăng atông ngă đŭng luôm hŏng klĭt kbao ana (trâu cái); ƀô̆ ti nah tluôn đŭng luôm hŏng klĭt kbao knô (trâu đực).

----------------------

Mẫu hệ có nghĩa là gì?

Theo phong tục của người Ê đê, người nữ đi hỏi cưới và rước người con trai về nhà ở rể. Con sinh ra mang họ mẹ.

Ngoài ra, nhà sàn dài biểu hiện sự tôn vinh chế độ mẫu hệ của người Ê đê.
Theo truyền thống, ngôi nhà sàn là nơi ở của bà tổ cùng các hậu duệ của bà. Trong không gian ấy, đứng đầu là chủ nhà (khoa sang), đó là một người phụ nữ lớn tuổi, được gọi là ana go (nồi cơm cái hay nồi cơm mẹ) có vai trò điều hành mọi công việc trong gia đình lớn, như quản lí tài sản của ông bà tổ tiên, phân chia lương thực cùng các thứ phục vụ sinh hoạt; trông coi con cháu của từng gia đình nhỏ (go êsei - nồi cơm của từng bếp nhỏ) trong nhà.

Khi người phụ nữ này già yếu, qua đời thì quyền chủ nhà sẽ giao lại cho một trong những người con gái của bà. Trong đó, thường là người con gái út được ưu tiên giao trọng trách, nhưng nếu con gái út còn nhỏ thì người chị cả sẽ thay em quán xuyến công việc cho đến khi người em gái út trưởng thành và có thể đảm đương được công việc. Của cải trong đại gia đình là của chung và thừa kế theo dòng nữ.

Nhà sàn dài không chỉ là nơi sinh hoạt chung của đại gia đình, mà còn thể hiện nét đặc trưng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng phồn thực.
Cầu thang chính lên nhà sàn dài luôn có hình trang trí là đôi bầu ngực và mặt trăng khuyết.
Người chủ bến nước, tên buôn thường là người phụ nữ.

Trong cách nhìn nhận sự vật, luôn có giống đực và cái ( thí dụ như tên sông Krông Ana, Krông Nô)
Chiếc chiêng to nhất được gọi là chiêng cái, chiêng mẹ, rồi tiếp đến mới theo tên gọi từ nhỏ đến lớn. Trong dàn chiêng, chiếc chiêng cái, chiêng mẹ luôn bắt nhịp đầu tiên.
Khi làm trống H’ Gơr, mặt trước là mặt chính để sử dụng của trống phải được bọc bằng da trâu cái (kbao ana); mặt sau (là mặt phụ để làm nền cho mặt trước) bọc bằng da trâu đực (kbao knô).

----------------------
Người viết + dịch Êđê: H Jien Ayun
Ảnh: Bảo tàng
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

28/08/2025

Cá Suối Nướng

Alan êa Hnoh Ăm (K´ưng)

[Content tiếng Việt bên dưới]

Akan anei arăng bhiăn sač wah trah yao hlăm êa hnoh êa krông, amâo dah hlăm êa ênao amâo dah êjai bi nao pưk hma tăm wah mâo hĕ.

Akan anei ñu amâo đei prŏng ôh, hlăm brô năng ai đơ plă kngan, arăng khăng rao ñu bi doh, lui hluôm sa drei leh anăn mđam lŭk hŏng hra.

Ti tluôn anăn akan arăng k´ưng ăm ti dlông apui kpur hdăng. Ksă sa nah drei akan kơh lŏ dơ̆ng mbliư̆ ăm sa nah pŏk tĭng dih tơl ñu ksă bi knar s´ăi.

Phung djuê ana Êđê drei bhiăn dưm yua hŏng êsŭn điêt aruăt, amrêč drai eh k´kuik, aplăng, hla êč lŏ dưm mbĭt hŏng hra ƀiă hlŏng tlê jih jang mbĭt pioh yua tak ƀơ̆ng hŏng akan ăm anei.

Akan ksă leh tăm dhuôl mâo mnâu ƀâo mngưi, mmih dlik, ƀơ̆ng mbĭt hŏng điŏ amâo dah djam huă hŏng êsei ñu jăk s´ăi.

Sa mta djam ƀơ̆ng anei êlưih pưih dŭh mkra, tơdah hlei dôk ti Ƀuôn Ma Thuôt djŏ wăn nao sang čơ mnia ƀuh tuôm hŏng akan êa hnoh anei brei drei bi dŭh mkra ñu msĕ si ti dlông anei hŏ.
---------------

Cá Suối Nướng

Cá này thường được đánh bắt dưới sông suối, hoặc ao hồ hoặc đôi khi đi rẫy câu được.

Cá thường không quá to, cá cỡ khoảng lòng bàn tay, người ta thường rửa sạch, để nguyên con và ướp với muối.

Sau đó cá được đặt nướng trên bếp than. Chín một mặt mới trở mặt còn lại cho tới khi chín đều.
Người Ê đê thường dùng củ nén, ớt xiêm, xả, lá é cho thêm chút muối giã hỗn hợp này ra và dùng để chấm với món cá này.

Cá chín có mùi thơm, ngọt, ăn chung với xôi và cơm đều ngon.

Một món ăn đơn giản và rất dễ làm, nếu ai ở Buôn Mê thi thoảng đi chợ gặp cá suối thì hãy làm món này nghen.

----------------------
Người viết + dịch Êđê: H Jien Ayun
Ảnh: Lượm lặt Internet
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

21/08/2025

Hình ảnh người bản địa Tây Nguyên dựng nhà.

Rup mă phung anak čư̆ čhiăng ti lăn dap kngư rŭ mdơ̆ng ngă sang.

[Content tiếng Việt bên dưới]

Hlăm dua hruê kăm êlâo phung drei mbĭt hŏng Êđê Yarns ksiêm triăng dlăng leh phŭn kčưm klei arăng mjing ngă sang dlông a wan djuê ana Tây Nguyên, hruê anei phung drei mbĭt mđrăm lŏ bi triăng dlăng phung rup anei hŏ.

Hai tuần trước chúng ta đã cùng Ede Yarns xem những hình ảnh về làm nhà sàn của người bản địa Tây Nguyên hôm nay chúng ta cùng nhìn ngắm thêm những hình ảnh làm nhà này nhé.

----------------------
Người viết+ dịch Ê đê: H Jien Ayun
Ảnh: Bảo tàng
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

14/08/2025

Quyền Sở Hữu Đất Đai Xưa Kia Của Người Ê đê.

Klei Bhiăn Pô Dưi Dưn Lăn Ênuk Ðưm Mơ̆ng Phung Djuê Ana ÊĐê.

[Content tiếng Việt bên dưới ]

Phung djuê ana Êđê mâo dua mta bhiăn pô dưi dưn yua lăn hma: Pô dưi dưn yua hgŭm mbĭt mơ̆ng jih jang yang ƀuôn leh anăn pô dưi dưn yua mơ̆ng grăp boh gŏ, găp djuê nuê êpul.

Lăn ala dưi dưn yua kơ găp djuê jing lăn anôk dôk, lăn bưn leh anăn lăn buh pla. Anôk năn jing lăn aduôn aê pioh lui brei kơ drei, kbiă sĭt mơ̆ng phung găp djuê pô jah druôm.

Mta lăn hma anei tơdah amâo mâo klei tŭ ư brei mơ̆ng pô lăn wăt tơdah lui jing bhĭt dliê dưn amâo mâo pô dưi nao jah druôm ngă yua ôh. Hlei pô êgao knông srăng tŭ klei phat kđi tui si klei bhiăn ênuk đưm (klei bhiăn ênuk prăng).

Lăn ala pioh dưn yua kơ êpul hgŭm ƀuôn sang kbiă mơ̆ng pô lăn bi ala brei jih guôm kluôm: Kdrăn hlăp mbul, mđung hla, kdrăn kiă mnơ̆ng rông êmô kbao, anôk pioh ngă msat leh anăn kmrơ̆ng dliê. Jih jang mnuih hlăm êpul hgŭm ƀuôn sang mâo klei dưi yua sơăi, đriêng hrui, wăt ngă bi êdah klei thâo uêñ mprăp, đru răng mgang.

Tui si phung djuê ana Êđê dliê kmrơ̆ng ñu myang snăk hlăm klei hdĭp diñu. Ti plah wah grăp ƀuôn sang phung djuê ana Êđê mâo knông bi kgăn mbha hŏng ênao êa, krông êa hnoh, amâo dah hŏng kyâo êruê êlưih čăt msĕ si ana kyâo ƀlang, ana kyâo ƀlông, ana phŭn mnan.

Ƀiădah lĕ, jih jang gru knông mnuih čŏng ngă mjing knŏng čiăng bi hmô kơ đa đa anôk, amâo djŏ ngă bi jing lu pruĕ, lu ênhiang kdriêl ana kyâo čŏng pla ôh.

---------------

Người ÊĐê có hai hình thức sở hữu đất đai: sở hữu chung của buôn làng và sở hữu của gia đình, dòng họ.

Đất đai sở hữu của dòng họ là đất ở , đất vườn và đất canh tác. Đó là đất do ông bà để lại, do chính người trong dòng họ khai khẩn.

Loại đất này khi không có sự đồng ý của chủ thì dù có để hoang hóa cũng không ai được sử dụng. Nếu ai vi phạm sẽ bị xử theo luật tục (tập quán pháp).

Đất đai sở hữu của buôn làng do pô lăn là đại diện bao gồm: bãi vui chơi, thả diều, bãi thả gia súc, khu mộ địa và rừng. Mọi người trong buôn làng đều có quyền sử dụng, khai thác, đồng thời phải có trách nhiệm chăm sóc, bảo vệ.

Với người Ê Đê rừng rất linh thiêng đối với cuộc sống của họ. Giữa các buôn làng ÊĐê được phân định bằng ao hồ, sông suối, hay các loại cây có g*i dễ mọc như cây gạo, cây gòn, cây dứa dại.

Tuy nhiên, các mốc nhân tạo chỉ là tượng trưng ở một số điểm, chứ không phải thành từng hàng, từng dãy cây trồng.

----------------------
Người viết : H Jien Ayun (bài viết có sự tham khảo từ tư liệu VHDG- Đỗ Hồng Kỳ)
Ảnh: Nhà dài một gia đình người Ê đê trước năm1975
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

07/08/2025

Rup dôk mdơ̆ng ngă sang dlông awan phung djuê ana Ê đê.

Hình Ảnh Làm Nhà Dài Người Ê đê.

[Content tiếng Việt bên dưới]

Sang dlông a wan phung djuê ana Êđê, arăng bhiăn ngă hŏng kyâo, alê, mơ´ô, leh anăn găp atăm hŏng hlang. Sang arăng bhiăn ngă mdơ̆ng hlue anăp Dưr-Dhŭng. Ngă mjing sang ñu mâo kmeh, đê, yông, êda, ana čuôr mbŭng gơ̆ng ngă hŏng kyâo rơ̆ng jăk, dưi dưh kna rơ̆ng kjăp. Mtih leh anăn atur sang arăng ngă mñam hŏng kđŭh, leh anăn găp sang atăm kpal hŏng hlang.

Ênuk mphŭn dô kơyua atăm găp hŏng hlang, tơl truh khuang yan bi kčah (3-5 thŭn), phung djuê ana Êđê lŏ mlih găp atăm mrâo.

Ti gŭ anei jing rup dôk mlih atăm găp hŏng hlang ênuk đưm dih mơ̆ng phung djuê ana Êđê.

-------------

Ngôi nhà dài người Ê đê, thường được làm bằng gỗ, tre, nứa, và lợp mái bằng cỏ tranh. Ngôi nhà được dựng theo hướng Bắc-Nam. Cấu trúc nhà bao gồm cột, kèo, đà ngang, đòn dông được làm từ gỗ tốt, có khả năng chịu lực tốt. Vách và sàn nhà thường được làm từ phên nứa, và mái nhà được lợp dày bằng cỏ tranh.

Ngày xưa vì lợp bằng cỏ tranh, nên tới một khoảng thời gian nhất định (3-5năm), người Ê đê thường phải thay mái lợp.

Dưới đây là hình ảnh thay mái lợp cỏ tranh ngày xưa của người Ê đê.

----------------------
Người viết : H Jien Ayun
Ảnh: Bảo tàng
----------------------

Ede yarns là dự án về văn hóa nhằm khôi phục phương pháp làm sợi và phương pháp nhuộm của người Ê-đê. Khơi dậy tiềm năng vốn có của thiên nhiên và dệt lại câu chuyện cho thổ cẩm sau này.
Cần thì cứ ới chúng mình:
Gọi nghe thủ thỉ: 097 877 70 91
Đánh mấy con mail: [email protected]

Ede yarns

02/10/2025

25/09/2025

18/09/2025

11/09/2025

04/09/2025

28/08/2025

21/08/2025

14/08/2025

07/08/2025

Address

Telephone

Website

Alerts

Contact The Business

Shortcuts

Share

Category