04/09/2025
ĐẶC TRƯNG VĂN HOÁ MẪU HỆ NGƯỜI Ê-ĐÊ
Nguồn:
Klei Kreh Dhar Mdê Hjăn Hlue Djuê Amĭ Mơ̆ng Phung Anak Êđê.
[Contetn tiếng Việt bên dưới]
Hlue djuê tĭng amĭ si klei čiăng mblang lač?
Tui si klei bhiăn đưm mơ̆ng phung djuê ana Êđê, tĭng kơ mniê nao êmuh bi kuôl leh anăn hlŏng drông tĭng êkei hriê đĭ dôk jing mtâo anak hlăm sang pô. Tơdah k´kiêng anak hlue mă djuê amĭ.
Êngao tinăn, sang dlông awan čiăng bi êdah kơ klei mpŭ kyua hlue mă djuê tĭng kơ mniê mơ̆ng phung djuê ana Êđê.
Tui si klei bhiăn mơ̆ng mphŭn dô, Sang hlang dlông awan anei jing anôk dôk mơ̆ng aduôn pô čô̆ čam êlâo mbĭt phung lŏ čuê hrô ti tluôn ñu.
Hlăm knhuang awan anôk anăn, pô djă gơ̆ng akŏ jing khua sang, anei jing sa čô mniê jŏk lu thŭn leh, arăng bhiăn pia ana gŏ ñu yơh pô gĭt g*i djăp mta bruă hluôm hlăm găp djuê, msĕ si răng kriê êmiêt pioh dŏ dô ngăn drăp mơ̆ng aduôn knuê aê hđăp, kăp bi kah mbha brei mnơ̆ng ƀơ̆ng huă leh anăn dŏ dô yua aguah tlam; kăp kriê dlăng anak čô kơ grăp boh gŏ êsei hlăm sang.
Tơdah aduôn anei mduôn khua, djiê luič klei jing khua sang srăng lŏ hrô jao kơ sa čô mkăn hlăm phung anak mniê ñu. Hlăm anăn, anak kluič arăng bhiăn ruah jao tal êlâo hĭn bruă ngă khua sang anei, bi tơdah anak kluič ăt dôk điêt amai khua ñu srăng bi ala đru adei kluič ñu kiă kriê wiê ênăk jih jang bruă hlăm gŏ sang tơl adei kluič ñu hriê kơ prong leh anăn dưi gĭt g*i bruă knuă hjăn păn ñu pô. Ngăn drăp hlăm găp djuê ana gŏ jing dŏ ngăn jih jang leh anăn pô kăp dưi dưn yua ngăn drăp anei jing phung tĭng kơ mniê.
Sang hlang dlông awan amâo djŏ knŏng anôk pioh kuh kŭm ênŭm ênap hgŭm hlăm găp djuê gŏ sang ôh, ƀiădah ăt ñu bi êdah klei mdê hjăn hlăm klei hdĭp klei kreh dhar, hlăm klei đăo knang trei mđao.
Êñan phŭn đĭ kơ sang dlông awan ăt mâo na nao rup krah bi kdrăm msiam anăn jing đah da ksâo leh anăn rup mlan wat.
Pô khua pin êa, anăn ƀuôn sang ăt mơ̆ng phung mniê sơăi.
Hlăm klei ksiêm ƀuh kơ mnơ̆ng dhơ̆ng, ăt bhiăn mâo mdjuê knô leh anăn mdjuê ana (msĕ tô hmô anăn êa krông Krông Ana, Krông Knô)
Čing prong hĭn arăng pia čing ana, čing amĭ, leh anăn tui tluôn hlue pia iêu anăn điêt truh kơ anăn prong. Hlăm phung rĭng čing, čing ana, čing amĭ khăng bhiăn atông ba anăp êlâo.
Tơdah arăng đŭng ngă H´Gơr, ƀô̆ wĭl tĭng anăp h´gơr jing ƀô̆ phŭn anôk arăng khăng atông ngă đŭng luôm hŏng klĭt kbao ana (trâu cái); ƀô̆ ti nah tluôn đŭng luôm hŏng klĭt kbao knô (trâu đực).
----------------------
Mẫu hệ có nghĩa là gì?
Theo phong tục của người Ê đê, người nữ đi hỏi cưới và rước người con trai về nhà ở rể. Con sinh ra mang họ mẹ.
Ngoài ra, nhà sàn dài biểu hiện sự tôn vinh chế độ mẫu hệ của người Ê đê.
Theo truyền thống, ngôi nhà sàn là nơi ở của bà tổ cùng các hậu duệ của bà. Trong không gian ấy, đứng đầu là chủ nhà (khoa sang), đó là một người phụ nữ lớn tuổi, được gọi là ana go (nồi cơm cái hay nồi cơm mẹ) có vai trò điều hành mọi công việc trong gia đình lớn, như quản lí tài sản của ông bà tổ tiên, phân chia lương thực cùng các thứ phục vụ sinh hoạt; trông coi con cháu của từng gia đình nhỏ (go êsei - nồi cơm của từng bếp nhỏ) trong nhà.
Khi người phụ nữ này già yếu, qua đời thì quyền chủ nhà sẽ giao lại cho một trong những người con gái của bà. Trong đó, thường là người con gái út được ưu tiên giao trọng trách, nhưng nếu con gái út còn nhỏ thì người chị cả sẽ thay em quán xuyến công việc cho đến khi người em gái út trưởng thành và có thể đảm đương được công việc. Của cải trong đại gia đình là của chung và thừa kế theo dòng nữ.
Nhà sàn dài không chỉ là nơi sinh hoạt chung của đại gia đình, mà còn thể hiện nét đặc trưng trong đời sống văn hóa, tín ngưỡng phồn thực.
Cầu thang chính lên nhà sàn dài luôn có hình trang trí là đôi bầu ngực và mặt trăng khuyết.
Người chủ bến nước, tên buôn thường là người phụ nữ.
Trong cách nhìn nhận sự vật, luôn có giống đực và cái ( thí dụ như tên sông Krông Ana, Krông Nô)
Chiếc chiêng to nhất được gọi là chiêng cái, chiêng mẹ, rồi tiếp đến mới theo tên gọi từ nhỏ đến lớn. Trong dàn chiêng, chiếc chiêng cái, chiêng mẹ luôn bắt nhịp đầu tiên.
Khi làm trống H’ Gơr, mặt trước là mặt chính để sử dụng của trống phải được bọc bằng da trâu cái (kbao ana); mặt sau (là mặt phụ để làm nền cho mặt trước) bọc bằng da trâu đực (kbao knô).
----------------------
Người viết + dịch Êđê: H Jien Ayun
Ảnh: Bảo tàng
