07/02/2023
Vừa rồi có bạn nhắn tin cho Trang hỏi về cách định tính saponin trong Thiên môn đông và Mạch môn đông, hai dược liệu thường được sử dụng để trị ho trong y học cổ truyền. Xin trả lời bạn như sau:
Đầu tiên, để làm rõ thêm vấn đề, cũng như bất cứ việc nghiên cứu, phân tích một nhóm hợp chất bất kỳ trong dược liệu, chúng ta cần tự đặt cho mình các câu hỏi như sau:
- Mục đích của việc phân tích: để kiểm nghiệm hay nghiên cứu, tìm hiểu. Nếu là kiểm nghiệm thì dược liệu của chúng ta ở dạng gì: đối với nguyên liệu thì là dạng tươi, thu hái tại hiện trường hay dạng khô mua trên thị trường (xác định nhầm lẫn, giả mạo), đối với thành phẩm thì đó là thuốc bột, viên nang, cao lỏng,...ví dụ trong trường hợp của bạn ấy có thể là Thiên môn bổ phổi chẳng hạn. Nếu là để nghiên cứu thì đây là loài đã được nghiên cứu chưa để tìm trong tài liệu, nghiên cứu động thái tích lũy theo thời gian thu hái, địa điểm thu hái, giống nuôi trồng hay tìm một hợp chất mới,...
- Điều kiện của phòng thí nghiệm: thí nghiệm tại hiện trường (ngay tại điểm thu hái) thì cần phương pháp nhanh, đơn giản; phòng thí nghiệm có sẵn các trang thiết bị, thuốc thử nào: kính hiển vi, thuốc thử phản ứng hóa học, bản mỏng, hệ thống sắc ký lỏng,...để lựa chọn phương pháp phù hợp.
- Đối tượng phân tích: đây là dược liệu mới hay dược liệu đã được nghiên cứu nhiều về thành phần cần xác định (ví dụ trong trường hợp đó đã là một dược liệu được nghiên cứu nhiều về alkaloid chẳng hạn nhưng nếu chúng ta muốn chuyển hướng sang nghiên cứu về saponin thì cũng gọi là mới). Nếu là dược liệu đã được nghiên cứu nhiều, trong trường hợp này là Thiên môn đông (Asparagus cochinchinensis) và Mạch môn đông (Ophiopogon japonicus) thì đầu tiên ta nên tra trong dược điển các nước, sau đó đến các tài liệu sách vở, bài báo nghiên cứu, giáo trình của Thầy, Cô. Nhóm hợp chất mong muốn định tính là gì: flavonoid, alkaloid, saponin,... Các hợp chất trong dược liệu đó có mang đặc điểm chung với nhóm hợp chất của mình hay đặc biệt (ví dụ, một số alkaloid lại mang tính acid) để lựa chọn phương pháp định tính phù hợp.
Từ những vấn đề đã được làm rõ trên, chúng ta chọn phương pháp chiết phù hợp, ví dụ đối với saponin thì sử dụng cồn 70%, hoặc chiết cao cồn toàn phần, sau đó thêm nước, lắc phân bố với các dung môi có độ phân cực khác nhau, chọn phân đoạn n-butanol để định tính, hoặc thủy phân cao cồn toàn phần, thêm nước lắc phân bố với cloroform để thu được phần aglycon. Sau đó, tùy vào các yêu cầu đã đặt ra và điều kiện phòng thí nghiệm mà chọn phương pháp định tính phù hợp. Đối với dược liệu, ngay cả việc quan sát cảm quan cũng giúp ích rất nhiều trong việc nhận diện, đánh giá. Chúng ta có thể loại trừ ngay các dược liệu bị nhầm lẫn giả mạo. Tuy nhiên, để biết được một dược liệu có bị chiết hết hoạt chất hay chưa thì có thể làm thêm các phép thử: chất chiết được trong dược liệu hay định tính với sắc ký lớp mỏng.
Đối với yêu cầu định tính saponin, Mạch môn đông có trong chuyên luận Dược Điển Việt Nam V với phần định tính bằng phương pháp sắc ký lớp mỏng, chúng ta có thể tham khảo. Tuy nhiên, việc định tính này yêu cầu phải có dược liệu chuẩn hoặc chuẩn chất đánh dấu. Mặc dù trong chuyên luận dược điển không đề cập trực tiếp nhóm hợp chất được định tính nhưng chúng ta có thể suy luận thông qua chuẩn chất đánh dấu (trong trường hợp này là ophiopogonin D), hệ dung môi khai triển, phương pháp phát hiện hoặc cách chiết dược liệu. Dược Điển Trung Quốc 2015 và Dược Điển Châu Âu 10.0 cũng định tính Mạch môn đông bằng sắc ký lớp mỏng nhưng đối tượng là nhóm hợp chất khác (β-sitosterol, methylophiopogonanon A,...).
- Để trả lời câu hỏi tương tự cho Thiên môn đông, chúng ta có thể tham khảo chuyên luận Thiên môn đông trong Dược Điển Nhật 18, phần định tính bằng sắc ký lớp mỏng có mô tả về Rf, màu sắc các vết hiện sau khi làm phản ứng với thuốc thử.
Xin trân trọng cám ơn các đóng góp, góp ý, câu hỏi được gửi đến Trang!
P/S: Xin đính chính Trang mang nghĩa Page, không phải tên riêng.
